Mamleketlik universiteti jumanov m. A



Yüklə 3,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə59/306
tarix07.01.2024
ölçüsü3,96 Mb.
#205745
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   306
ekologiya. jumanov m.a (2)

1) aktiv beyimlesiw joli. 
Osimlik ham haywanlardm ortahq 
temperaturasmin optimal jagdaydan uzaqlasiwga qaramastan om 
artiqsha tasirge sahstirganda aktiv qarsihq korsetiw, beyimlesiw 
formalann jaratiw menen organizmlerde hamme tirishilik 
funkciyalarm basqanwshi process rawajlanadi. Misali, tawli ham 
joqari tawli rayonlarda puta ham tereklerdiri je r bawirlap osiwi, 
aq ham qara seksewillerdin japiraqsiz boliwi, issi qanli 
haywanlardm jer geweklerinde jasawi ham basqa jagdaylar misal 
boladi;
2

passiv beyimlesiw job 
- organizmdegi tirishilik 
funkciyalar-dm ortahq temperaturasmin ozgeriwi menen ozgeriwi
102


ham sol jagdayga olardm iykemlesiwinen ibarat, yagniy issiliq 
jctispegen 
dawirde 
ayinm
haywanlar 
tm ishhq 
dawirine 
(gcteroterm turler) ketedi. Bunday jagday pas temperaturali 
rayonlarda ushiraytugm ayinm gomoyoterm haywanlar (ayiwlar, 
suroklar, tasbaqalar) da ushiraydi. Temperatura paseyiwi menen 
onday haywanlarda zat almasiw processi ham rawajlamw 
paseyedi;
3) 
qolaysiz 
temperaturadan 
qashiw 
joli. 
Hamme 
organizmler ushm uluwmaliq narse, olardm osiwi, kobeyiwi ham 
rawajlamwi, osimliklerdin kogerip shigiwi, tuqimnm oniwi, 
giillewi, tuqun ham miywesinin pisiwi, haywanlardin kobeyiw 
waqti jil mawsimlerinde qolayh temperatura dawirlerinde j iizege 
keledi.
Solay 
etip, 
turli 
tabiyiy 
zonalarda 
ushiraytugm 
organizimlerdih 
ekologiyaliq 
toparlan, 
sol 
zonalardm 
temperaturasi, omn ozgeriwi ham basqa faktorlar menen 
kompleks tasir qiliwma ken beyimlesken.
1918-jih A.Xapkins jaratqan bioklimatik mzam boymsha 
osimliklerdin fenologiyahq waqiyaliqlan Jerdin kenisligi, uzmligi 
ham teniz betinen biyikligi menen baylamsqan. Alimnm esaplap 
shigiwi boymsha, arqa-shigisqa qarap juriw ham tawga koteriliw 
menen organizmler tirishiligi dawirli ozgerislerinin otiwi 
keriisliktin har l°da uzmliqtm 5° ham biyikliktin har 100 m de 4 
kunge kesh qaladi. 
Aym m jagdaylarda osimlik 
ham 
haywanlardin tarqahw shegaralarin jildm ortasha temperaturali 
kiinler sam menen baylamstiradi. 
Lekin, 
organizimlerdin 
tarqahwmda kiinnin ortasha temperaturasm ozgertip turiw 
jagday lannda basqa 
ekologiyaliq 
lqlim ham makroiqlim 
faktorlarmm kompleks halda tasiri tilken ahmiyetke iye. Bir 
ekologiyaliq faktordin ayriqsha tasiri tiri organizimlerdin 
quramali bolistiriliwi ham tarqaliw nizamlarm aship bere almaydi.
Organizmlerdin bolistiriliw mzamlan tiykarmda, olardm 
bipolyarliq qasiyetleri aynqsha ahmiyetke iye. Bul nizamlardm 
manisi sonnan ibarat, ortasha zona joqari kenliklerde (yaki yarim 
sharlarda) 
ushirasatugm 
organizmlerdin 
sistematikahq 
tartiplerinde ham olardm qatar biologiyaliq belgilerinde biraz
103


uqsasliqlar bar. Organizimlerdin uqsashqlan qurgaqshiliqta ham 
tenizde ushirasatugm flora ham fauna wakillerine tiyisli.
Bipolyarlaq har turli 
kenisliklerde 
ushirasatugm 
tiri 
organizimler turlerinin qurammdada baqlanadi, yagniy tropikaliq 
zonalarda turlerdin kopligi, har turliligi baqlansa joqari 
kenisliklerde turlerdin kemligi kozge taslanadi.
Temperatura-jilhliqtm 
bolistiriliwine 
asirese 
jerdin 
topografiyaliq jagdayi, moxlar menen qaplangan donlikler, 
batpaqhqlar ulken tasir korsetedi. Qiyaliqlardm tikjarlardm arqa- 
qubla jerlerinde temperatura kiishli panqlanadi. Sogan qarap 
osimlik ham haywanlardm lilken kishi toparlan payda boladi. 
Oypatliqlarda, 
shuqirlarda temperatura tomen, 
kundizgi 
temperatura joqan ham bunday jagday biyiklikler issihgman panq 
qiladi.
Issiliqtih bolistiriliwindegi parqi asirese tawli jerlerde 
korinedi, yagniy tawga har 
100
m koterilgen saym hawamn 
temperaturasi 0,5°C qa tomenlep baradi. ,
Tawli jerlerdegi kushli ham ulken balent-pasliklerde 
temperaturanm ozgeriwi tiykargi sebep bolip tabiladi. Taw 
janbawirlannm qublaga qaragan qiyaliqlan 
arqa qiyaliqlarga 
qaraganda kobirek issiliq aladi. Arqa yanm sharlardm qubla 
qiyaliqlannda togaylar anagurlim balentlikke koterilse qubla 
yanm sharlarmda bolsa kerisinshe, Pamir-Alay taw sistemalarmin 
arqa eteklerinde uluwma togay payda etpeydi. Bumn tiykargi 
sebebi qubla taw janbawirlannm kushli qiziwi, joqari temperatura 
ham lgalliqtm tez puwlamp, kemeyip ketiwi, tiykargi keri 
ekologiyahq sebep boladi.
Hawa temperaturasmin ozgeriwi menen topiraqtm da 
temperaturasi ozgeredi. Topiraq reni, duzilisi ham ondagi 
lgilhqtin mugdarma qarap har turli temperaturam qabil etedi, 
qizadi ham issiliq tutadi.
Hawa ham topiraq temperaturasmin ozgeriwi lgalliqtih ham 
hawa tolqmlannm ozgeriwine alip keledi, payda bolgan samal 
bolsa puwlaniwdi kusheytedi. Sonm ushinda har bir jerdin jagdayi 
jilhhqtm bolistiriliwine qarap basqa ekologiyahq faktorlardin 
kompleks halda organizmlerge tasir etiwin aniqlaydi.
104



Yüklə 3,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   55   56   57   58   59   60   61   62   ...   306




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin