Maqsudov asliddin murodovich turkistonda rus sharqshunosligi va arxeologiyasi tarixi

51




1874-yil Afrosiyob (Samarqand)da Borzenkov, 1889-yil V.V.Krestovskiylar izlanish ishlarini amalga oshirdilar. Diletantizm yo’nalishida arxeologik qazuv o’tkazilgan, imperator arxeologik komissiyasi bilan aloqada bo’lgan. Yana bir yirik sharqshunos indolog I.P.Minayev(1840-1890) bo’lib, O’rta Osiyo qadimiyligi haqida tajribaga ega bo’lib, Afrosiyobdagi qazish ishlariga boshchilik qildi. 1883- yil Peterburg Universitetining professori N.I.Veselovskiy arxeologik komissiya bilan birga Turkistonda faoliyat olib borgan. Qadimgi O’rta Osiyoni o’rganish tarixida N.I.Veselovskiyning ishi alohida o’rin egallaydi. 1882-yildayoq u Turkiston o’lkasidagi qadimgi shaharlar to’g’risida ma’lumotlar yig’gan. Bu alohida loyiha bo’lib hisoblanadi. N.I.Veselovskiy birinchi bo’lib, Turkistonga ilmiy komandirovkani uyushtirgan. 1884-yil uning oldiga ko’plab topshiriqlar qo’yilgan. Bu Arxeologik komissiya tomonidan ilgari surilgan edi. Afrosiyob shahri o’rnida tizimli qazuv ishlarini o’tkazish masalasi bilan bog’liq bo’lgan Turkiston o’lkasida arxeologik munosabatlarni tadqiq qilish boshqa punktlarni belgilab olish lozim bo’lgan. N.I.Veselovskiy shu bilan birga Sirdaryo, Farg’ona viloyatlari, Zarafshon vohasi, Buxoroda ham izlanishlar olib borgan. N.I.Veselovskiyning tashabbusi bilan O’rta Osiyo qadimgi shaharlarining topografik ro’yhati ishlab chiqilgan O’rta asr Samarqanddagi shahriston, uning rejalari muhokama qilingan N.I.Veselovskiyning harakatlari natijasida ko’plab me’moriy inshootlarning tarixi aniqlanib bordi. 1895-1896, 1898-1899-yillar N.I.Veselovskiyning rahbarligi ostida Samarqanddagi masjidlar, yozuvlar bilan bog’liq holatlar o’rganilgan. 1885-yil mart oyining oxirida Veselovskiy Afrosiyobni ko’zdan kechirishga kirishadi. N.I.Veselovskiy tashabbusi bilan o’rta asr Samarqand shahristoni xarobalarining birinchi batafsil topografik plani tuzildi. Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda birorta ham mutahassis olim ish olib bormadi.⁵¹ Arxitektorlar P.P.Pokrishkin, rassomlar S.M.Bistreninlar ham ekspedisiya ishida faol ishtirok etib bordi.

1886. 
      yil 27-may kuni o’tkazilgan yig’ilishda N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo qo’rg’onlari haqidagi referatini o’qib eshittirdi. Ularni ikkita asosiy toifaga bo’lgan: 1) qabr, 2) turar joy qo’rg’ onlari. Birinchi katta guruhni tashkil etib, ya’ni yuzga yaqin qo’rg’onlardir. Ular «Mingta tepalik» deb ham nomlangandir. Turar joy qo’rg’onlari qal’a vazifasini ham bajargan. 1886-yil 29-aprel kuni o’tkazilgan ilmiy anjumanda N.I.Veselovskiy o’z qarashlarini ma’lum qildi. O’rta Osiyodagi qadimiy yodgorliklar to’g’risida ko’plab ma’lumotlarni asoslab berishga harakat qilgan. Yana shuni qayd etib o’tish lozimki, professor N.I.Veselovskiy mahalliy o’lkashunoslar bilan ham hamkorlik qildi. Ularga ko’plab vazifalar yuklatilgan. Mahalliy vakillarning ishlariga baho berib borilgan. V.P.Nalivkinning «Qo’qon xonligining qisqacha tarixi» nomli kitobiga tadqiqotchi bo’lib hisoblangan. Umuman aytganda, Veselovskiy qidiruv ishlarida faollik ko’rsata oldi. Toshkentdagi va boshqa yerlardagi muzeylarning taqdiri bilan qiziqa boshladi.
      

Yirik sharqshunos olim N.I.Veselovskiy bo’lib epigrafik yodgorliklarni ham o’rganib chiqqan. N.I.Veselovskiy epigrafik materiallarni yig’ib masjidlarning ichki va tashqi tuzilishi mozorlar maqbaralar haqida fikrlarni bildirib o’tgan.

⁵¹ Самарканд тарихи. I том. Тошкент., »Фан», 1971. 380-бет.

52




N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoga birinchi kelgan vaqtidayoq qo’lyozma yozma hujjatlarni ko’paytirish ularni tarixiy ahamiyatini bilish bilan shug’ ullangan. Bunday yozuvlar Amir Temur va uning o’g’illari qabrlaridagi toshlarda Childuxtaron Shayboniylar va Ho’ja Ahror maqbaralaridagi yozuvlarini o’rganib chiqgan. 1885-yil N.I Veselovskiy Samarqanddan 12 chaqirim masofada joylashgan Dahbet qishlog’idagi manzilgohlarni ko’zdan kechirdi. Said Ahmad Kosoni (Mahdumi A’zam), (tugal hokimiyat egasi) maqbarasida izlanish tadqiqotini davom ettirgan. Yalangtushbiy masjidining qurilishi, qurilgan-yilini (1028/ 1619) yozib qoldirgan. Masjid atrofidagi yerlar Mahdumi A’zam qabrini ko’zdan kechirgan. N.I.Veselovskiy bu yerdagi qabr bitiklarini o’rganib Yalangtushbiy 1066/1655-56-yillar vafot etgan deb aytib o’tgan. Dahma(dafn joyi)ga kirish burchagida supa borligini aytib o’tgan.
N.I.Veselovskiy Dahbed qo’rg’onidagi matnlarni o’qib chiqqan, Mahdumi A’zam qabridagi qabr toshi bitiklari birinchi, ikkinchi, uchunchi va to’rtinchi bitiklar dahma atrofidagi yozuvlarni ko’rsatib o’tgan. Asosiy e’tiborni o’ziga hos yozuvlarga qaratgan. Oltinchi sakkizinchi qabr toshi yozuvlari matnlarning joylashishi rus tarjimasida ularning ifoda etilishi satrlar shular jumlasidandir.
Mashxur rus sharqshunosi professor N.I.Veselovskiy (1848-1918) tomonidan Afrosiyobda o’tkazilgan arxeologik qazishma ishlari oldinga tashlangan qadam bo’ldi. Uning ana shu qazishmalardan chiqargan xulosalari ayniqsa qimmatlidir.
Afrosiyobdagi qazishma ishlari keng handaqlar qazish metodi bilan olib borildi. Bu qazishma ishlari «Qal’adan g’arb tomonda Doniyor qabri tomonidan» bundan tashqari, arkda va bo’yra bozor tomonida olib borildi. Qazishma vaqtida qadimiy buyumlar, imoratlarning qoldiqlari, shahar obodonchiligi izlari topildi.
Vaselovskiy o’zi bajargan ishlarga yetarli baho bermadi, aksicha, u shoshma-shosharlik bilan ishlaganligini aytib, bu ish, «dastlabki ko’zatuv ahamiyatiga ega bo’lib, kelgusi tadqiqotchilarga kerak bo’lib qolishi mumkin» deb hisobladi.
Shu narsani hisobga olish kerakki, N.I.Veselovskiyga qadar Afrosiyobda bironta ham mutaxasis olim ish olib bormadi va O’rta Osiyo territoriyasidagi odamlar yashagan qadimiy joylarni qazish yuzasidan umumiy hyech kim
52
shug’illanmadi.
«Turkestanskiye vedomosti» gazetasida quyidagilar berilgan: «Veselovskiy yozadi- Toshkent muzeyida saqlangan atomlar tarkibini kengaytirish lozim». «O’rta Osiyo arxeologiyasida Afrosiyobning o’rni katta» -so’zlari ham N.I.Veslovskiyga tegishlidir. Arxeologik komissiyaning topshirig’iga asosan, N.I.Veselovskiy mahalliy arxeologlar bilan muzokara olib bordi. Toshkent yaqinida va boshqa rayonlarda mahalliy arxeologlar ham qazuv ishlarini o’tkazishgan. N.I.Veselovskiy mahalliy yaqinlar bilan yaqin aloqada bo’lgan.

1902. 
      yil 31- yanvar kuni N.I.Veselovskiy O’rta Osiyo tarixini o’rganish bo’yicha qiziqarli ishlarini amalga oshirdi. O’rta Osiyoda bajarilishi lozim bo’lgan kelgusida vazifalar haqida ham o’rtoqlashib o’tdi. Professor A.V.Arsixovskiy ham
      

⁵²Набиев А. Тарихий Улкашунослик. Т.: «Укщувчи». 1996. 43-бет.