Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

Iqtisodiy rayonlar turli omillarga qarab ajratiladi. Ular quyidagilar: 

 ____________________________________ 

4

Bradschaw M. World regional geograhfi. –Boston: «Mc Graw – Hill», 2000. 

  

 

- hududiy mehnat taqsimoti va hududiy ixtisoslashuv; 

 

  - bozorga mo’ljallangan tovar mahsulot ishlab chiqarish, bozor makonining 

shakllanganligi; «  Tabiiy    sharoit   va   qazilma   boyliklar, ularning   hududiy 

birikmalari; 

  -  aholi va mehnat resurslari;   

  -  rayon   hosil   qiluvchi   va   uni    tashqi   etuvchi   markaz   yoki 

markazlarning mavjudligi; 

   

- iqtisodiy geografik o’rin;  

   - transport to’rining rivojlanganligi;  

   - mintaqaviy      infratuzilma      va      investitsiya      muhitining 

shakllanganligi va h.k. 

Barcha rayon hosil qiluvchi omil va tamoyillar ikki katta guruhni  tashqi qiladi:  

tashqi (bozor   tashqioti, mujassamlashuv, ixtisoslashuv, kompleks rivojlanish, 

transport) va hududiy yoki geografik (tabiiy sharoit va tabiiy boyliklar, infratuzilma 

va aholi joylashuv tizimi, geografik o’rin). Bu ikki asosiy qism birligi, ya’ni " tashqi 

hudud" iqtisodiy rayon atamasini shakllaitiradi. Shuningdek, fan-texnika taraqqiyoti, 

ekologiya kabilar ham rayon chegaralarini aniqlashda ma’lum ahamiyatga ega. 

Yuqoridagi omil va shartlarga ko’ra mamlakatning  tashqi makoni bir necha 

rayonlarga bo’linadi. Hozirgi sharoitda ayniqsa bozor ta’sir doirasi katta ahamiyatga 

ega. Nemis olimi A.Lyosh ham  tashqi landshaftlarni (ya’ni rayonlarni) bozor 

makoniga qarab ajratgan edi. Shu nuqtai nazardan qaraganda rayon hosil bo’lishi 

uchun 2 ta muhim shart bor: rayon hosil qiluvchi markaz va rayon hosil qiluvchi 

ixtisoslashgan  tashqiot tarmog’i. Uzimizda mahalliy xalq o’zi shu qishloq   yashab 

turib, tuman markaziga borishni rayonga borib kelish mazmunida talqin qiladilar. 

Demak, rayon deganda nimanidir hudud yaqinida, atrofidagi degan ma’no kelib 

chiqadi. Ayni chog’da ba’zi olimlar iqtisodiy rayonlarning ob’ektiv borligiga shubha 

bildiradilar (masalan, amerikalik R. Hartshorn) va ular faqat rasmiy chegaralarni tan 

oladilar. Bu xususda aytish joizki, umuman yoki barcha sohalari qamrab oladigan 

"hammabop" rayonlar yo’q, balki aniq sohalarning real hududiy tarkib va tizimlari, 

rayonlari mavjud (sanoat va qishloq xo’jaligi, sotsial rayonlar, sanoat tuguni, 

shaharlarning aglomeratsiyasi va h.k.). 

Hududiy mehiat taqsimotiga o’xshash iqtisodiy rayonlar ham pog’onasimon 

bo’ladi. CHunonchi, mamlakat ichida bir necha iqtisodiy rayonlarni birlashtiruvchi 

yirik tashqi mintaqa, asosiy iqtisodiy rayonlar, ma’muriy-iqtisodiy rayonlar, viloyat 

ichidagi rayonlar va, nihoyat, mahalliy ma’muriy -  tashqi rayoinlar (bizning 

respublikamizda - qishloq tumanlari) bor. Ularning har biriga turli darajadagi 

bozorlar mos keladi.   

 Har bir yirik iqtisodiy rayon bazaviy tarmoqlarga ega bo’lishlari kerak, 

Ularga, masalan, elektroenergetika, qurilish industriyasi kabilar kiradi. Shu bilan 

---

 

14 

birga bu tarmoqlar yuqoridagi 3 guruxdan iborat bo’g’inlarning biriga ham kirishi 

mumkin. 

Demak, ana shu mazmunda iqtisodiy rayonni hududiy ishlab chiqarish 

majmuasi shaklida talqin qilsa bo’ladi. Hududiy ishlab chiqarish majmualari iqtisodiy 

rayonlarning o’zagini, asosini  tashkil qiladi, ammo rayonning o’zi emas, 

 Har qanday rayon ilmiy o’rganishning yoki bilim egallashning o’ziga xos usulidir u 

klatsifikatsiya va  tipologiya  singari  umumiy  guruxlash  turlariga kiradi. 

Binobarin,rayon hududiy guruhlash demakdir, biroq har qanday guruh kompleks 

yoki sistema bo’la olmaydi. Kompleks esa birlik, uyg’unlikni, texnologik aloqalarni 

anglatadi