Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

      Mavzu- 3 : Iqtisodiy rayonlashtirish va mintaqaviy siyosat    . 

                                 Reja: 

           3.1 .Geografiyada rayon tushunchasi. 

           3.2. Iqtisodiy rayonning ta’rifi. 

           3.3. Iqtisodiy rayonlashtirishning printsip . 

---

 

12 

           3.4. Iqtisodiy va sotsial geografik rayonlashtirishning   rivojlanish omili.   

           3.5. Iqtisodiy rayolashtirishning ahamiyati. 

Tayanch so’z va iboralar: Rayon, Iqgisodiy rayon, siyosiy tuzilma, geoiqtisodiy 

tuzilma, sotsialistik rejalashtirish, ijtimoiy mehnat taqsimoti, xududiy mehnat 

taqsimoti, iqtisodiy-geografik jarayon, ixtisoslashuv, geoiqtisodiy tizim,iqtisodiy-

geografik vaziyat yoki xolat, rayonlar turi,milliy  tashqiot, xududiy yaxlitlik .  

 

Hududiy mehnat taqsimoti va uning doimiy "yo’ldoshi" bo’lgan ixtisoslashuv 

natijasida iqtisodiy rayonlar shakllanadi. Ular esa mamlakat    iqtisodiyotining 

hududiy tarkibini  tashqi qiladi. Ammo hududiy tarkib faqat iqtisodiy rayonlar 

to’ridan iborat emas, u ma’muriy birliklar, tabiiy geografik va gidrolagik omillar 

asosida ham belgilanishi mumkin. 

Iqtisodiy rayonlar mintaqaviy  iqtisodiy va mintaqaviy siyosatning ob’ekti 

hisoblanadi. Agar ilgari  tashqi rivojlantirish xalq xo’jaligini planlashtirish maqsadida 

ajratilgan bo’lsa, hozirgi sharoitda ular ishlab chiqarishni hududiy  tashqi qilishning 

asosiy shakli, davlat mintaqaviy siyosatining ob’ekti, ishlab chiqarish kuchlarini 

joylashtirishni tartibga solib borish va boshqarish uchun zarur. Qolaversa, iqtisodiy 

rayonlarsiz mamlakat xo’japigi ichki tuzilishi, hududiy tarkib va tizimini 

geografiyasini o’rganish ham qiyin. 

Aynan ana shu maqsadlarda iqtisodiy rayonlashtirishning amaliy ahamiyati 

yanada oshib bormoqda. Masalan, Rossiya Federatsiyasida 11 ta yirik iqtisodiy 

rayonlar negizida yettita federal okruglar ajratilgan. O’zbekistonda ham  tashqi 

rivojlantirish mamlakatni ijtimoiy-siyosiy  tashqi etish va boshqarish uchun kerak. 

          

Iqtisodiy  rayonlashtirish mamlakat hududining katta – kichikligiga unchalik 

bog’liq emas, eng muhimi tashki makon ichki jihatdan turlangan, hududiy mehnat 

taqsimoti rivojlangan bo’lishi talab etiladi. Ichki tafovutlar qanchalik katta 

bo’lsa,iqtisodiy rayonlar to’ri va tizimi ham shuncha rivojlangan bo’ladi. 

CHunonchi,maydoni  juda  katta  bo’lgan,  alohida  qit’ada  joylashgan 

Avstraliya mamlakatida asosan 4 ta iqtisodiy rayon ajratiladi,xolos, vaholanki, unga 

qaraganda ancha kichik bo’lgan Yevropa davlatlarida bir qator rayonlar shakllangan. 

Iqtisodiy rayonlarning turlari va shakllari ko’p; ular butun mamlakat hududini 

o’z ichiga olishi (unda maydon,  tashqi ahamiyatidan qatьiy nazar, turli qismlarga 

bo’linadi) yoki uning alohida joylarida, ya’ni diskret holda ajratiladi. Bundan 

tashqari, iqtisodiy rayonlar umumiy (integral) va tarmoq rayonlarga bo’linadi. 

Shuningdek, mamlakat hududi ijtimoiy-iqtisodiy va sotsial rayonlarga ham ajratilishi 

mumkin. Ammo, bu rayonlarning xududiy ko’lami bir-biridan farq qiladi; odatda, 

iqtisodiy rayonlarga ko’ra ijtimoiy-iqtisodiy rayonlar kichikroq, ulardan esa sotsial 

rayonlar yanada kichikroq bo’ladi. Bunday farqlar har hil turdagi rayonlardagi rayon 

hosil qiluvchi omillarga bog’liq. 

Ba’zan iqtisodiy rayonlar iqtisodiy geografik rayonlar deb ham yuritiladi. Bu 

yerda jiddiy farq ko’rinmaydi, zero har qanday rayon o’z mohiyat va mazmuniga 

ko’ra geografiyadir. Shu bois, "geografiya" atamasini ishlatish zaruriyati yo’q; 

"xududiy joylashtirish" tushunchasi qanchalik joylashtirish uchun shart bo’lmasa,  

tashqi rivojlantirishda ham "geografiya" so’zi shunchalik ortiqchadir

[4] 

---

 

13