Ma’ruza №1 Mavzu: Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi hamda vazifalari reja

Texnikaning asosi deganda, harakat orqali qo‘yilgan vazifani bajarish uchun kerak bo‘ladigan harakat faoliyati tizimining o‘zak qismi tushuniladi. Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan holda, harakat faoliyatining ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlarining keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. Usul samarali bo‘lsa, amaliyotda unumli qo‘llanilishi mumkin va uzoq vaqt o‘zining hayotiy-amaliyligini saqlab qoladi. Texnika asosida etakchi harakat deb ataladigan negiz ajraladi, ya’ni harakat unga, birinchi navbatda, harakatning natija ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Masalan, tayanib sakrash vaqtida qo‘llar bilan siltanish.
Texnikaning asosiy zvenosi – bu ma’lum bir harakatdagi asosiy mexanizmning eng muhim va hal qiluvchi qismidan iborat. Masalan, yugurib kelib balandlikka sakrovchilar uchun texnikaning asosiy zvenosi sakrash, oyoqni yuqoriga siltab, tez birlashtirishdan, uloqtirish uchun - yakunlovchi zo‘r berishdan, gimnastikada egilib ko‘tarilish (istalgan usul uchun) - tos-son bo‘g‘inlarini o‘z vaqtida va tez kerish ( keyinchalik to‘xtatish)dan iborat bo‘ladi.Sport harakatlarida asosiy zvenoni bajarish nisbatan qisqa vaqt oralig‘ida bo‘ladi hamda muskullarning ko‘p kuch sarflashini talab etadi.
Texnikaning detali- bu harakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga ziyon etkazmaydigan qo‘shimcha harakatlar yoki shu harakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir. Uni harakat tarkibida bajarsa ham bajarmasa ham bo‘ladi. Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi. Individual xususiyatlardan to‘g‘ri foydalanish individual texnikani ko‘rsatadi. Individual texnika mazkur sportchi uchun eng takomillashgan texnika hisoblanadi. Sport texnikasining xususiyatlari 7-chizmada ko‘rsatilgan.
Harakatlar xarakteristikasi
Insonning harakatlari murakkab bir butunlikni tashkil etadi. Harakat aktining bir butunligi bu akt tashkil topadigan harakatlarning o‘zaro bog‘liqligida va o‘zaro ta’sir etishida namoyon bo‘ladi; harakat detallaridan birining o‘zgarishi natijasida fazada, boshqa bir qator detallarning vaqt jihatidan o‘zgarishi ro‘y beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotida harakatlarning tuzilishi haqida gapiriladi. Harakatning tuzilishi – uning yagona bir butunlik sifatidagi barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro qonuniy bog‘lanishidir.
Insonning barcha harakatlari fazoda va ma’lum bir vaqtda sodir bo‘ladi, shuning uchun harakatlarning fazoviy, vaqt va fazoviy-vaqt xarakteristikalarini o‘z ichiga olgan kinematik tuzilishi haqida gapirish mumkin. Harakatning kinematik tuzilishi dinamik tuzilish bilan, ya’ni mazkur harakatga sabab bo‘lgan tashqi va ichki kuchlarning o‘zaro aloqasi bilan belgilanadi.
Bir butun murakkab harakatda harakat tuzilishining yana bir muhim tomoni – ritmik tomoni, harakatning vaqt va kuch munosabatlarini majmuali holda aks ettiruvchi tomonlari ajratib ko‘rsatiladi.
Harakatning kinematik va dinamik tuzilishi o‘zaro bog‘langan, ulardan birining o‘zgarishi qonuniy ravishda ikkinchisining o‘zgarishiga olib keladi.
Pedagogik nuqtai nazardan har bir aniq jismoniy mashqni bajarishda bu xarakteristikalardan har birining ahamiyati har xil bo‘ladi. O‘qitishning turli bosqichlarida ulardan ba’zi birlari asosiy rol o‘ynasa, boshqalari vaqtincha ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘ladi. Biroq, barcha xarakteristikalarning harakatlarda birgalikda, bab-baravar namoyon bo‘lishi jismoniy mashqning texnik jihatdan juda to‘g‘ri bajarilishini ta’minlaydi.
Gavdaning holati va gavda qismlarining harakat traektoriyasi (yo‘li) jismoniy mashqlar texnikasining fazoviy xarakteristikasiga taalluqlidir.
Ko‘pgina jismoniy mashqlarni bajarish vaqtida gavda va uning qismlari bir-biriga nisbatan holatini o‘zgartiribgina qolmaydi, balki muskullarning statik taranglashishi hisobiga erkin suratda harakatsiz holatni saqlab qoladi.
Ko‘pchilik jismoniy mashqlarning foydaliligi ko‘p hollarda faqat dastlabki holatga bog‘liq bo‘lmaydi, balki harakat jarayonidagi butun gavda holati yoki uning ayrim qismlari holatining muayyan, ancha foydaliroq vaziyatda bo‘lishiga ham bog‘liq. Masalan, suzuvchining gorizontal holati, konkichi va velosipedchining bukchayib olishi tashqi muhit qarshiligini kamaytiradi va bu bilan gavdaning tezroq oldinga harakat qilishiga imkon beradi. CHang‘ida tramplindan sakrashda gavdaning ko‘proq yotiq bo‘lishi gavdaning pastga tushishidagi havoning qarshiligini oshiradi, ayni vaqtda gavdaning oldinga siljishida havoning qarshiligini kamaytiradi va bu bilan sakrash masofasini uzaytiradi.
Harakat jarayonida gavda holatini o‘zgartirish bilan dinamik tayanch reaksiyalar yo‘nalishini o‘zgartirish va shu tufayli gavdaga mazkur yo‘nalish shartlari uchun qulay bo‘lgan tezlanish berish mumkin. Bularga qisqa va uzoq masofalarga yugurishda, turgan joydan va yugurib kelib uzunlikka sakrashdagi depsinish fazalarida gavda holatlarining turli xilda bo‘lishi misol bo‘la oladi.
Jismoniy mashqlarning ba’zi turlarida umumiy holat va gavdaning ayrim qismlari holatiga maxsus talablar quyiladi. Bu talablar jismoniy mashqlarning faqat biomexanik jihatdan maqsadga muvofiqligi bilan emas, balki harakatlarning chiroyli bajarilishi nuqtai nazaridan ham kelib chiqadi. Masalan, konkida figurali uchishda, suvga sakrash va gimnastikada mashqlarning faqat koordinatsion murakkabligi emas, balki gavda holatining aniqligi, harakatlarning dadil va erkinligi, nafisligi va boshqa shu kabi tashqi ko‘rinishlar ham hisobga olinib baholanadi.
Har qanday harakatda gavdaning harakatlanayotgan qismi traektoriyasini ajrata bilish kerak. Traektoriyaning o‘zida uch narsani: traektoriyaning shakli, yo‘nalishi va harakat amplitudasini ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Traektoriyasining shakliga ko‘ra harakatlarni to‘g‘ri chiziqli va egri chiziqli turlarga bo‘lish mumkin. Kuzatishlar odam hech vaqt to‘g‘ri chiziqli harakatlar qilmasligini ko‘rsatadi. Gavdaning biror qismini qisqa masofaga katta tezlik bilan harakat qildirish kerak bo‘lgan hollarda (masalan, boksda to‘g‘ridan zarb berish) to‘g‘ri chiziqli harakatlarning ahamiyati ko‘proq bo‘ladi. Faol harakatlar traektoriyasi shaklining xilma-xilligi asosan gavdaning ma’lum bir qismini mustahkamlovchi asab markazlarining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Traektoriya shaklining murakkabligi ham gavdaning harakatlanadigan qismiga bog‘liq; bu qism qanchalik katta bo‘lsa, uning shakli shunchalik sodda bo‘ladi. Masalan, tos-son bo‘g‘imlari atrofida muskullar ham ko‘p, ularning joylashishi ham xilma-xil, lekin oyoqning harakati qo‘l harakatidek ko‘p va chaqqon emas.
Jismoniy mashqlarning shug‘ullanuvchilar organizmiga ko‘rsatadigan ta’siri samaradorligi hamda mashqlar texnikasini muvaffaqiyatli bajarish harakatlanayotgan gavdaga, uning qismlariga yoki harakatlanadigan buyumga qanchalik to‘g‘ri yo‘nalish berilganiga bog‘liq. Jismoniy tarbiya amaliyotida harakatlarning yo‘nalishi yo jismning yuzasi, yoki tashqi mo‘ljallar bilan aniqlanadi. Masalan, qo‘llarimizni oldinga yoki yon tomonlarga ko‘tarar ekanmiz, biz qo‘l harakatining o‘z gavdamizga nisbatan yo‘nalishini aniqlaymiz. YUqoriga-pastga, oldinga-orqaga, o‘ngga-chapga bo‘lgan yo‘nalishlarni odam gavdasining asosiy yo‘nalishi deb atash qabul qilingan.
Harakat amplitudasi – bu harakatning kengligidir. Amplitudaning katta-kichikligi burchak darajalari bilan aniqlanadi. Gavdaning bir necha zvenolari harakatining umumiy amplitudasini ba’zan chiziqli o‘lchov bilan (masalan, qadamning uzunligi – 80 sm) yoki shartli belgilar (masalan, yarim cho‘qqayish) bilan aniqlaydilar. Inson gavdasi ayrim zvenolarining harakatlari amplitudasi bo‘g‘imlarning tuzilishiga, bog‘lovchi apparat hamda muskullarning egiluvchanligiga bog‘liq.