Ma`ruza №10. Ikkilamchi moddiy resurslarning kayta ishlanishi ammiakli usuldagi soda ishlab chikarishda ikkilamchi moddiy resurslarning kayta ishlanishi

Kal`tsiy xlorid ishlab chiqarilishi
Soda ishlab chiqarishning kompleksi yaratilishida distiller suyuqlikning yuqorisamarali qayta ishlash texnologiyasi mo`ljallanadi. Distillerli suyuqlik kal`tsiy xloridga qayta ishlanadi yoki neft skvajinalar ichiga beriladi.
Distillerli suyuqlik mineral tuzlarning eritmasi bo`lib, uning tarkibida asosan kal`tsiy xlorid (10-14%) va natriy xloridlar (5-7%) bor. Quyida keltirilayotgan natriy xlorid bilan birgalikda kal`tsiy xloridning olinishi shu tuzlarning suv eritmalarining kontsentrlanishiga asoslangan.
Hosil bo`layotgan kal`tsiy xloridning xalq xo`jaligida qo`llanilishi uning yuqori gigroskopikligiga asoslangan, ya`ni havodan ko`p mikdorda namlik yutishi, suvdagi yuqori eruvchanligi, suvga nisbatan past muzlash temperaturasi va kontsentrlangan eritmalarining yuqori qaynash temieraturasiga (masalan, SaS1₂ ning 30% li eritmasi -55°S haroratda muzlaydi va 111,6°S haroratda qaynaydi).
Kal`tsiy xlorid asosan kimyo sanoatida (sintetik kauchuk ishlab chikarishda, flotatsiya jarayonlarida va h.k.), sovitish texnikasida, qurilishda (betonning qotish tezligini oshiradi), rangli metallurgiyada (kal`tsiy tarkibli qotishmalarini tayyorlashda), uchun rudalarning kayta ishlatilishida, tekstil sanoatida va xalq xo`jaligining boshqa sanoatlarida ishlatiladi. Birgaliqda ishlab chiqarilayotgan natriy xloridning talabgori asosan qishloq xo`jaligidir (kombi ozuqa va ozuqa aralashmalarini olish uchun).


Kal`tsiy xloridning asosiy xossalari Kal`tsiy xlorid issiqlik ajaralib chiqishi bilan suvda eriydi. Masalan, kal`tsiy xlorid amalda qiziqtirdigan haroratlar intervalida quyidagicha eruvchanliklarga ega:
1,°S................60 80 90 100 120 140 160 170
S,%(mass)......57,8 59,5 60,6 61,4 63,4 65,6 69,0 71,8
1, 2, 4 va 6 molekula suv bilan kal`tsiy xlorid kristallogidrat shaklida kristallanadi(.... Rasm) -55-^30°S haroratlarda va 30-50% SaS` li eritmalardan SaS1<sub>2</sub>-6N<sub>2</sub>0 gidrat kristallanadi.
29,8°S haroratda u stabil tetragidratga o`tadi SaS1₂-4N₂0. O`z navbatida 30-45°S haroratda va 50-57% li eritmalardan tetragidrat kristallanadi. 45,3°S dan yuqori haroratda va eritmaning kontsentratsiyasi 57% dan oshiq bo`lgan holda kaltsiy xlorid digidrat holda SaS1₂-2N₂0 kristallanadi. Xarorat 178°S dan oshganda suvsiz kaltsiy xlorid va monogidratlar aralashmasi cho`kmaga tushadilar. Gidratlar 260°S dan yuqori xaroratda qizdirilish natijasida suvsiz kaltsiy xlorid hosil bo`ladi. 179-188°S haroratlar intervalida distillerli suyuqlikdan 72% li texnik kaltsiy xloridning eritmasi olinadi. Agarda, bunday eritma sal sovitilsa, undan kaltsiy xlorid digidrati kristallanadi. Quyida kal`tsiy xlorid eritmalar kaynaщ haoratining kontsentratsiyaga bog`likligi ko`rsatilgan.
Ssaa, % (mass.)......................70 71 72 73
1 k.ayn. har., S..............V............165 168 171 173
Kaltsiy xlorid ishlab chiqarish texnologik sxemasi 8....rasmda keltirilgan. Kal`tsiy xlorid tsexining kelib tushayotgan distillerli suspenziya karbonatorda (1) uglerod dioksidli gaz bilan dastlabki karbonizatsiya qilinadi. Karbonatordan keyin suspenziya cho`ktirgichga (2) yuboriladi (karbonizatsiyadan oldin va keyin ikkilamchi cho`ktirish bilan sxemalar qo`llanish mumkin). Cho`ktirgichdan shlam (qattiq faza) meliorant va ozuqa qo`щimchalar ishlab chiqarishlariga yuboriladi. Yoruqlangan eritma esa saqlangichga (3) quyiladi. Bug`latish batareyalarining issiqlik uzatuvchi yuzalarida inkrustatsiyalar paydo bo`lmasligi uchun bu erga zatravka sifatida aktiv Sa80<sub>4</sub> beriladi.
Saqlangichdan nasos (4) bilan distillerli suyuqlik uchkorpusli bug`latish batareyasiga (5) beriladi. Bu erda suyuqlik 18% kontsentratsiyagacha bug`lanadi. Bug`latish batareyasining ohirgi korpusidan suspenziya saqpangiChga (7) quyiladi. Zatravka sifatida foydalanish uchun qo`yiqlangan suspenziya nasos (9) bilan aralashtirgichli (8) saqlangich orqali saqpangichga (3) qaytariladi. Nasos (1.1) bilan bakdan (10) qisman buglatilgan va zatravkadan tazolangan distillerli suyuklik ikkilamchi uchkorpusli to`g`rioqimli bug`latish batareyasiga (12) yuboriladi. Bu erda distillerli suyuqlik kaltsiy xlorid bo`yicha 38% gacha kontsentratsiyalanadi va buning natijasida natriy xloridning asosiy qismi ajralib chiqadi. Buglatish qurilmalarining (5, 12) ohirgi korpuslari vakkum sharoitida ishlaydilar. Oxirgi korpuslardan chiqayotgan ikkilamchi bug` aralashtiruvchi kondensatorlarga (6, 13) yuboriladi. Vakkum-nasoslar yordamida havo va "Kvyadvnsatsiyalanmagan bug`lar kondensatorlardan chiqarib tashlanadi (sxemada ko`rsatilmagan). 5,5 m³/t sodaga hajmda (67% li SaS` hosil bo`lishiga hisoblaganda) buglatuvchi qurilmalarda bo`lgan kondensat nmakob tayyorlash jarayoniga yuboriladi va buning hisobiga toza suv sarflanashi kamayadi.
38% li kaltsiy xlorid eritmasidagi natriy xlorid suspenziyasi tindirgichga (14) qo`yiladi. Uning quyiqpangan qismi tindirgichdan tsentrifugaga (15) beriladi va bu erdan kattiq kaltsiy xlorid iste`molchilari yoki soda ishlab chiqarish jarayoniga yuboriladi. Fugat yig`gichi (16) orqali fugat nasos (17) bilan tindirgichga (14) qaytariladi. Kaltsiy xloridning 38% li tindirilgan eritmasi yig`gichga (18) beriladi va bu erdan nasos (19) bilan vakkum-kristallizatsion qurilmaning tortish trubkasiga beriladi. Vakkum-kristallizatorda (2) SaS1<sub>2</sub> eritmasi kontsentrlanadi va qattiq fazaga natriy xloridning qo`shimcha mikdori ajralib chikadi. Kaltsiy xloridning 40% li eritmasidagi natriy xlorid suspenziyasi vakkum-kristallizatordan tindirgichga (21) yuboriladi; quyiqlangan pulpa tindirgichga (14) beriladi.
Kaltsiy xloridning 40% li eritmasi 72% gacha kontsentrlanish uchun atmosfera bosimida ishlaydigan bug`latish apparatiga (22) beriladi. Bu apparatning ikkilamchi bug`i buglatish qurilmasiga (5) parallel ishlaydigan (suyuklik okimi bo`yicha) apparat-utilizatorni (23) isitish uchun qo`llaniladi. Kaltsiy xloridning 72% li eritmasi qobiqlash apparatiga beriladi va suv bu apparatning barabaniga sovitish uchun suv qo`llaniladi. Hom qobiq pichog` bilan barabandan kesib olib tashlanadi va transporter (25) bilan chiniqish (26) apparatiga yo`llaniladi. Quritilgan qobiqlarga qarshi oqim bilan quritish uchun topkali gazlar beriladi. Topkali gazlar havo va tabiy gaz aralashmasi yonishi natijasida topkalarda (27) hosil bo`ladilar. Topkali gazlar tsiklonda (28) tozalanib, ventilyator (29) bilan atmosferaga chikarilib yuboriladilar.
78% kaltsiy xloridli qizdirilgan qobiq aylanish suv bilan devorlari sovutilayotgan barabanga tushiriladi. Tayyor sovutilgan qobiq transporter (31) bilan taraalashga va tayyor mahsulot omboriga yuboriladi.
Hozirgi kunda barabanli granullovchi quritgich (BGS) qo`llanilishi bilan 67% li va suvsiz kal`tsiy xlorid ishlab chikarish usuli ishlab chiqilgan. Bu usulda barabanli apparat ichiga kaltsiy xloridning kontsentrlangan eritmasi sochiltirilib beriladi.
Kaltsiy xloridning 40% li eritmasi 72% gacha kontsentrlanish uchun atmosfera bosimida ishlaydigan bug`latish apparatiga (22) beriladi. Bu apparatning ikkilamchi bug`i buglatish qurilmasiga (5) parallel ishlaydigan (suyuklik okimi bo`yicha) apparat-utilizatorni (23) isitish uchun qo`llaniladi. Kaltsiy xloridning 72% li eritmasi qobiqlash apparatiga beriladi va suv bu apparatning barabaniga sovitish uchun suv qo`llaniladi. Hom qobiq pichog` bilan barabandan kesib olib tashlanadi va transporter (25) bilan chiniqish (26) apparatiga yo`llaniladi. Quritilgan qobiqlarga qarshi oqim bilan quritish uchun topkali gazlar beriladi. Topkali gazlar havo va tabiy gaz aralashmasi yonishi natijasida topkalarda (27) hosil bo`ladilar. Topkali gazlar tsiklonda (28) tozalanib, ventilyator (29) bilan atmosferaga chikarilib yuboriladilar.
78% kaltsiy xloridli qizdirilgan qobiq aylanish suv bilan devorlari sovutilayotgan barabanga tushiriladi. Tayyor sovutilgan qobiq transporter (31) bilan taraalashga va tayyor mahsulot omboriga yuboriladi.
Hozirgi kunda barabanli granullovchi quritgich (BGS) qo`llanilishi bilan 67% li va suvsiz kal`tsiy xlorid ishlab chikarish usuli ishlab chiqilgan. Bu usulda barabanli apparat ichiga kaltsiy xloridning kontsentrlangan eritmasi sochiltirilib beriladi.
7. Distillerli suspeziyaning dastlabki karbonizatsiyasi va tindirilishi?
8. Kaltsiy xloridning asosiy xossalari?
9. Kaltsiy xloridning bug`latilish jarayoni?
10. Kaltsiy xloridning vakkum-kristallizatsiyasi?


Tayanch so`z va iboralar
Distilerli suspenziya, kattiq shlam, gazsimon moddalar, ikkilamchi moddiy resurslar, kaltsiy xlorid, kam chikindili texnologiya, suv aylanma tizimi, dastlabki karbonizatsiya, tindirilish, bug`latish, vakkum-kristallizatsiya, donalash apparati.