Ma’ruza mashg‘uloti mavzulari Sahifalar

4. Matеmatik kеchalar va viktorinalar.- matеmatika kеchalarini matеmatika to’garagining hisoboti tariqasida, shuningdеk o’quvchilar nomеrlashni yozma va og’zaki hollarini o’rganib olganlaridan kеyin o’tkazish mumkin. Uning maqsadi o’quvchilarning matеmatikadan bilimlarini amalda tadbiq qilish qobiliyatlari, og’zaki va yozma, tеz hisoblash ko’nikmalari, fazoviy tasavvurlarini hisobga olishdan iboratdir.
Uning mazmuni tarixiy ma’lumotlar, hisoblashlar va qiziqarli masalalar va matеmatik o’yinlardan iborat bo’ladi. 1 sinfda «Raqamlar bayrami» kеchasini o’tkazish mumkin. 10 gacha Misol.
Ikki oyoq ikki qo’l.
Ikki hajmin bildirar.
O’ylab unga ko’p misol.
Qani kimlar kеltirar.
Ayirish ham bir yumush,
O’ylab ko’rib qilgin ish,
Katta sondan kichkina,
Mumkin, faqat ayirish.
Kеchaga ota – onalar, o’qituvchilar va hoxlovchilar qatnashishadi.
Matеmatika viktorinalar asosan o’quvchilarga yеchish uchun bеriladigan savollar va topshiriqlardan iborat bo’ladi.
Javoblar yozma ravishda topshiriladi va g’oliblar aniqlanadi. Namunalar:
1. Qachon ikki sonning yig’indisi birinchi songa tеng bo’ladi?
2. 3 kg paxta og’irmi yoki 3 kg tеmir?
3. Beshta 2 raqami va amal ishoralari yordamida 14 ni qanday hosil qilish mumkin?
5. Matеmatik matbuot. – Boshlang’ich sinflarda chiqariladigan gazеta mazmuni ko’proq qiziqarli matеriallar asosida tashkil qilinadi. Uni to’garak a’zolari chiqarishi mumkin. Gazеta, odatda matеmatik burchak dеb ataluvchi burchakka osib qo’yiladi.
Matеmatika burchagida matеmatikaga tеgishli o’quv asboblari, matеriallari saqlanadi.
6. Matеmatik ekskursiyalar. – ning asosiy maqsadi – konkrеt hayotiy fakt va taassurotlarni talab qilish va o’quvchilarni shu faktlar bilan turmushda uchrashtirish. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar bilan bu turdagi ekskursiyalarni o’tkazish ancha qiyindir, shuning uchun o’qituvchi puxta tayyorgarlik ko’rishi kеrak bo’ladi.
U ekskursiya o’tkaziladigan joyga borishi, ekskursovodga qanday tushuntirish bеrish haqida, vaqti haqida ko’rsatmalar bеrishi kеrak. Ekskursiyadan ko’zlangan maqsad o’quvchilarga tushunarli bo’lishi muhimdir, shunday bo’lgandagina ular oldindan nima qilishlari kеrakligini va o’zlarini qanday tutish kеrakligini bilib oladilar.
Maktabning joylashgan o’rniga qarab, ustaxonalarga, fabrikalarga, fеrmalarga, dalalarga va boshqa joylarga ekskursiyalar o’tkaziladi.
O’quvchilar bunda ishchilarning mеhnatlarini kuzatadilar va mahsulot hajmini, matеriallar sarfini, ish umumini, tеjamkorlikni tavsiflovchi son ma’lumotlarini qayd qilib boradilar. Ekskursilardan olingan «Jonli» sonlar o’quvchilarning o’z masalalarini tuzishi va yеchishlariga, ko’rgazmali qurol tayyorlashlariga asos bo’ladi.
M: Bir soatda ekskvator 4 mеtr uzunlikdagi chuqurlikni kovladi. Shunday ish unumi bilan u 7 soatda qancha chuqurlikni kovlaydi.
8.2-§. O‘zlashtirmaydigan o‘quvchilar bilan ishlash.
O‘zlashtirish darajasi past bo‘lgan o‘quvchilar bilan ishlash tizimi O‘zlashtirish darajasi past bo‘lgan o‘quvchilarni aniqlash O‘zlashtirishning yomonligi sabablarini o‘rganish O‘zlashtirish darajasi past bo‘lgan o‘quvchilar bilan ishlash yo‘nalishi Shaxsning individual xususiyatlarini hisobga olish Ijtimoiy sharoitlarni hisobga olish Yosh xususiyatlarini hisobga olish. sog'liqni saqlash Umumiy va maxsus shart-sharoitlarni shakllantirishni hisobga olish Umumiy va maxsus shart-sharoitlarni shakllantirishni hisobga olish O'quvchilarning ta'lim ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish Tuzatish ishlari Yakka tartibdagi ish Differentsiyaviy ish Qo'shimcha mashg'ulotlar Seksiyalarga jalb qilish, fakultativlar Ota-onalar bilan ishlash Ta'lim standartini olish.
Talabalarning muvaffaqiyatsizligining asosiy belgilarini ko'rib chiqish mumkin: Oilaviy ta'limning etarli emasligi. Dalillar bo'shliqlari. O'quvchiga mustaqillik, maqsadlilik, qat'iyatlilik, tashkilotchilik va muvaffaqiyatli o'rganish uchun zarur bo'lgan boshqa xususiyatlarni namoyon etishga imkon bermaydigan shaxsiy fazilatlarni rivojlantirish va tarbiyalash darajasining etarli emasligi.
Akademik kechikish, hissiy beqarorlik shaklida namoyon bo'ladigan o'smirning qiyinchiliklari turli sabablarga ko'ra bo'lishi mumkin: 7 Sog'lig'ining yomonligi. O'quv faoliyati usullarining shakllanmaganligi. Agar muvaffaqiyatli o'quv faoliyatining psixologik-pedagogik mahorati shakllanmagan bo'lsa, u holda talaba o'quv materialini dastlabki mantiqiy ishlovsiz, mexanik ravishda yodlaydi. Kognitiv sohaning kamchiliklari (fikrlash, xotira, e'tibor). Maktab o'quv dasturini to'liq o'zlashtirish majburiy mavhum mantiqiy fikrlashni, tizimlashtirish, umumlashtirish, tasniflash, taqqoslash qobiliyatini nazarda tutadi. Yodlash qobiliyatining yo'qligi bolaning o'quv faoliyatiga ham ta'sir qiladi va pirovardida uning o'qishga va maktabga bo'lgan munosabatiga ta'sir qiladi; Birinchi navbatda oilaviy ta'limning ustuvor yo'nalishi bo'lgan motivatsion sohaning etarli darajada rivojlanmaganligi.
Muvaffaqiyatsiz talabalarning xususiyatlari: bilim darajasining pastligi, buning natijasida intellektual rivojlanishning past darajasi, kognitiv qiziqishning yo'qligi, elementar tashkiliy ko'nikmalar shakllanmaydi; talabalar psixologik-pedagogik nuqtai nazardan individual yondashuvni talab qiladilar. o'rganish) nuqtai nazari
Muvaffaqiyatsiz o'quvchilarning o'ziga xos xususiyatlari ota-onalarga o'qituvchining ittifoqchisi - fan o'qituvchisi sifatida tayanmaydi; bolalar, asosan, asotsial oilalar; talabalar tomonidan o'zini-o'zi etarli darajada hurmat qilmaslik; uzrsiz sabablarga ko'ra tez-tez dars qoldirmaslik. bilim tizimining yo'qligi va natijada aqlning past darajasi
O`quvchining muayyan fanni o`zlashtirishdagi kechikishini quyidagi belgilar bilan aniqlash mumkin: 1. Aqliy rivojlanish darajasining pastligi. 2. Ta'lim ko'nikmalarining etishmasligi. 3. Diqqat etishmasligi giperaktivligi buzilishi. 4. Kognitiv qiziqishning yo'qligi. 5. Ixtiyoriy sohaning shakllanmaganligi. 6. Konfliktli munosabatlar 7. Kognitiv qiziqishning pastligi 8. Og'zaki - mantiqiy fikrlashning past darajasi 9. Samaradorlikning pastligi
Ota-onalar O'qituvchi ota-onalar bolaning bilimga ega bo'lishiga muhtoj, lekin ayni paytda ular tomonidan bolalarga nazorat va yordam yo'q; o'qituvchi, ota-onalarning fikriga ko'ra, yirtqich hayvon, nazoratchi sifatida ishlaydi; o'qituvchilar ba'zan ota-onalarni bolaning huzurida ham tanbeh qiladilar, har doim ham aniq maslahat bermasalar, ota-onalar, o'z navbatida, o'qituvchilarni bolalar oldida qobiliyatsizlikda ayblaydilar; o'qituvchilarning o'zlari har doim ham mavjud ziddiyatli vaziyatdan chiqish yo'lini ko'rmaydilar
Pedagogik kengashning vazifalari Mavzu bo'yicha nazariy bilimlarni tizimlashtirish. Yomon o'quvchilarning psixologik-pedagogik diagnostikasini o'tkazish. Maktab o'quvchilarining o'quv qobiliyatsizligining oldini olishning asosiy sabablari va choralarini aniqlash. O'quv faoliyatining turli bosqichlarida akademik muvaffaqiyatsizlik muammosini hal qilish usullari, shakllari va usullarini aniqlang. Qattiq uchburchakni harakatlanuvchi to'rtburchakka aylantiring
O'qituvchi faoliyati 1. O'quv yili boshida o'quvchilarning bilim darajasini aniqlash uchun diagnostika o'tkazing. 2. Darsda so‘roqning har xil turlaridan foydalaning. 3. Har bir talabaning bahosiga albatta izoh bering. 4. O‘qituvchi kasallikdan so‘ng yoki uzrli sabablarga ko‘ra maktabga kelmaganidan keyin darsning birinchi kunida talabani so‘roq qilmasligi yoki unga yozma ish taklif qilmasligi kerak. 5. O‘qituvchi o‘tkazib yuborilgan mavzu bo‘yicha talaba bilimidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun talabaning ko‘rsatilgan mavzuni o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan vaqtni belgilashi, qiyinchilik tug‘ilganda unga maslahat berishi kerak. 6. O‘quvchilarning qoniqarsiz baholarini ota-onalar o‘z vaqtida nazorat qilish maqsadida o‘qituvchi kundalik daftariga qo‘yishi shart. 7. O‘qituvchi sinf rahbariga yoki bevosita o‘quvchining ota-onasiga o‘quvchilar faoliyatining pasayishi to‘g‘risida xabar berishga majburdir. 8. O‘qituvchi o‘quvchining darsdagi yomon xulq-atvori uchun bahosini pasaytirmasligi, bunda o‘quvchiga ta’sir qilishning boshqa usullarini qo‘llashi (ko‘ndirish, psixolog va ijtimoiy pedagog bilan suhbat) 9. Fan o‘qituvchisi chorak berishga majbur. muddat tugashidan bir hafta oldin belgilaydi.
Yuqori o'quv ko'rsatkichlariga erishish yo'llari: o'quv muvaffaqiyatsizligi sabablarini to'g'ri ochib berish va uni bartaraf etish yo'llarini belgilash; yuqori sifatli darslar; ilg'or o'qitish usullaridan foydalanish; haqiqiy yordam va barcha oila a'zolarining professor-o'qituvchilar bilan yaqin aloqasi; ta'lim jarayoni ustidan nazoratni aniq belgilab oldi.
Kuchsiz o'quvchiga qanday yordam berish kerak: Birlashtirish uchun sizga ko'proq vaqt va hal qilinishi kerak bo'lgan katta hajmdagi vazifalar kerak bo'ladi. O'qituvchi o'zi va talaba uchun talaba o'zlashtirishi kerak bo'lgan minimal bilim va ko'nikmalarni shakllantirishi kerak. Ish faoliyatini qanday yaxshilash mumkin: Faoliyatni diversifikatsiya qilish. Ofisni ventilyatsiya qiling. Jismoniy daqiqalarni o'tkazish uchun. Har doim zarurat va etarlilik tamoyiliga rioya qilishni unutmaslik kerak.
Individual ish uchun kartochkalar Javob tanlovi bilan topshiriqlar Deformatsiyalangan topshiriqlar Kartalar - simulyatorlar Ijodiy topshiriqlar Muammolarni hal qilishning turli usullarini izlash. Krossvordlar tuzish. Matematik ertaklar, o'yinlar tuzish. Ushbu shart uchun vazifalarni tuzish.
O'qituvchi: Bolaning aqliy rivojlanishini bilishi kerak Har bir bolani tushunish va qabul qilishga intilish Darsda xotirjam muhit va qulay psixologik muhit yaratish Ko'rsatish - oqilona talabchanlik - bitmas-tuganmas sabr - adolatli jiddiylik - o'quvchining qobiliyatiga ishonish. talabaning o'rnini egallang masxara ohangiga YO'Q deng! Bo'shashgan dialogni o'tkaza olish Tashqi o'yin-kulgiga intiling Og'zaki bo'lmagan aloqa vositalaridan foydalaning (yo'naltiruvchi signallar, rasmlar, jadvallar, diagrammalar, rejalar) Lug'atlar va boshqa ma'lumotnomalar bilan ishlashni o'rganing
O'qituvchi quyidagilarni bajarishi kerak: O'qitishda qo'llash - oldindan o'rganish - guruh ishining turli shakllari - so'roq, o'z-o'zini nazorat qilish - eslatmalar - turli mavzular bo'yicha bloklar, ularni o'rganishning turli bosqichlarida qo'llash Dars maqsadlarini shakllantirishda birinchi navbatda tuzatish va tuzatishni kiritishi kerak. Rivojlantiruvchi jihat O'quv materialini oqilona taqsimlash (qiyin - birinchi!) Darsda mashg'ulotlarning tez-tez o'zgarishini qo'llash Dars materialini qayta-qayta ifodalash va mustahkamlash Faoliyatlarni algoritmlashtirishga intilish psixologlar tomonidan ishlab chiqilgan qoidalar: Kutilmagan savol vaziyatiga zaiflarni qo'ymang va unga tez javob berishni talab qilmang, o'quvchiga o'ylash va tayyorgarlik ko'rish uchun etarli vaqt bering. Javob og'zaki emas, balki yozma bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Cheklangan vaqt ichida assimilyatsiya qilish uchun katta, xilma-xil, murakkab materialni bera olmaysiz, uni alohida ma'lumot bo'laklariga bo'lishga harakat qilishingiz va ularni o'zlashtirganingizdek, ularni asta-sekin berishga harakat qilishingiz kerak. Siz bunday talabalarni yangi, yangi o'rganilgan material bo'yicha savollarga javob berishga majburlamasligingiz kerak, so'rovni keyingi darsga qoldirgan ma'qul, bu talabalarga uyda o'qish imkonini beradi.
8.3-§. O‘quvchilar uy vazifalari, uni tashkil qilishga qo‘yilgan talablar
O‘quvchi ma’naviy kamolotining asosi bo‘lgan tafakkur va faoliyatdagi mustaqilligining darajasi uy vazifalarini bajarishda ham namoyon bo’ladi. Uy vazifalari bajarilishidagi eng muhim shart unda dars va darslikdagi haqiqatlarning takrorlanmaslik kerakligidir. Aks holda, o‘quv materialini ko‘r-ko‘rona eslab qolish holati yuz beradi. Uy vazifalari o‘quvchining sinfdagi faoliyatidan shunisi bilan farq qiladiki, unda barcha topshiriqlar o‘quvchining o‘zi tomonidan mustaqil ravishda bajariladi. Ta’limning bu turidan darsda shakllangan mustaqil fikrlash faoliyatini yanada mustahkamlash va rivojlantirish uchun foydalanish juda muhim. Afsuski, ta’lim amaliyotida o‘quvchilaming uy vazifalarini pedagogik jihatdan to‘g‘ri tashkil etish bilan yetarli darajada shug‘ullanilmaydi.
Har darsda o‘quvchilarga uy vazifalari topshiriladi, lekin ulami qanday bajarish mumkinligi nisbatan kengroq o‘rgatilmaydi.
O‘quvchi uy vazifasiga keyingi darsda o‘qituvchi nimani so‘rashi mumkinligidan kelib chiqib yondashadi. Ko‘pchilik o‘quvchilar og‘zaki uy vazifalarini tayyorlashda berilgan matnni bir-ikki marta qayta o‘qiydilar. Ba’zilari hatto o‘qimaydilar ham.
Darslikda matn qanday berilgan bo’lsa, shunday qayta hikoya qiladilar. Darsga tayyorlikning o’lchovi matnni qayta hikoyalashdan iborat bo‘lib qoladi. О‘qilgan matn ustida mulohaza yuritilmay, matn mazmunini eslab qolishgagina tirishiladi.
Uy vazifasini ma’lum reja asosida tayyorlash ham o‘quvchilarning faol fikriy mustaqilligini oshiradi. Uy vazifasini tayyorlashni to‘g‘ri yo’lga qo‘ya bilgan o‘quvchi undan mustaqil mulohaza talab qiladigan mashg‘ulotlarga o‘ziga ishongan holda qatnashadi. Uy vazifalarini ma’lum reja asosida bajarish bolalardan o‘quv materialiga ongli ravishda yondashishni talab qiladi.
8.4-§. O‘quvchilar bilimini tekshirish metodlari.
Ta'lim tashhisi mohiyati haqida gapirishdan oldin tashhisni umumiy yondashuv hamda tashhislashni amaliy pedagogik faoliyat jarayoni sifatida qabul qilamiz. Tashhis - bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demak. Tashhissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Ta'lim tashhisida oqibatlar, erishilgan natijalar va ta'lim olganlik farqlanadi. Shuningdek, ta'lim olganlikni tashhislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirishda erishilgan daraja sifatida ham qaraladi. Didaktik tashhisning maqsadi o'quv jarayonini uning samaradorligi bilan bog'liq holda aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Yuqoridagilardan ma'lum bo'ladiki, tashhis ta'lim oluvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini an'anaviy tekshirishga nisbatan kengroq va chuqurroq ma'no kasb etadi. Ta'limni baholash yoki tekshirish faqat natijalarni qayd etadi, biroq ularning kelib chiqishini izohlamaydi. Tashhis natijalarini ularga erishish yo'llari va vositalari, usullari bilan aloqadorlikda baholaydi, ta'lim samarasini ta'minlovchi jarayon va bosqichlarni aniqlaydi:

O'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash
tashhislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ular pedagogik texnologiyaning
ancha qadimiy usullaridir. Nazorat va baholash maktab amaliyoti rivojining doimiy
hamrohi bo'lib kelgan. Shunga qaramay, bugun ham baholashning mazmuni,
texnologiyalari haqida qizg'in munozaralar davom etmoqda. Avval bo'lgani kabi
pedagoglar baho nimani qayd etishi lozimligini aniqlashga urinmoqdalar. Ularning
fikrlaricha, bahoning:

1. 
   ta'lim oluvchining o'zlashtirish darajasini qat'iy belgilovchi - sifat
   ko'rsatkichi, yoki;
   
2. 
   2) u yoki bu ta'lim tizimining ustunligi, kamchiliklarini ko'rsatuvchi ko'rsatkich ekanligi aniq belgilanishi zarur.
   
3. 
   Ta'limni baholashda ziddiyatli qarashlarning tug'ilishini buyuk pedagog
   Ya.A.Komenskiy ham ta'kidlab o'tgan edi. U pedagoglarni o'zlari ega bo'lgan baholash huquqidan aql bilan foydalanishga chaqirgan. Ta'lim oluvchilarga nisbatan nazoratning ob'ektiv bo'lishiga erishish didaktik tizimlarning asosida yotadi. Olimlarning ta'kidlashicha, demokratlashgan ta'lim tizimida yuzaki (formal) nazorat bo'lmasligi lozim, Didaktik nazorat ta'limning o'ziga xos metodi sifatida aniq ifodalangan ta'lim beruvchi, rivojlantiruvchi xususiyatga ega bo'lishi o'z-o'zini nazorat qilish bilan birlashishi, eng avvalo, ta'lim oluvchining o'zi uchun zarur va foydali bo'lishi lozim.Ta'lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko'nikma va malakalarni nazorat va baholashdan emas, balki baho yordamida o'qishga
   undashning murakkab shakllaridan voz kechishni talab qiladi. O'quvchilarning
   o'quv mehnatini rag'batlantirishning yangi usullarini izlash, ta'lim va tarbiya
   sohasida kuch to'plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni
   belgilab beradi. Tashhislash tizimida baho rag'batlantirish vositasi sifatida bir qator
   afzalliklarga ega.
   

Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo'llanishi mumkin bo'lgan
tashhislash natijalari shaxsning yetuklik darajasini belgilashga ko'maklashadi, bu
esa raqobatli ta'lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Ta'lim
(shuningdek, nazorat)ning ixtiyoriyligi tamoyili bilan boyitilgan baho o'tmishda
o'quvchilar uchun majburiy bo'lgan ta'limning zaruriy vositasidan shaxsiy reyting -
shaxsning jamiyatdagi mavqei ko'rsatkichini tadrijiy aniqlash usuliga aylanadi.
2. Ta'lim jarayonida nazorat va hisobga olishning vazifalari. Ta'lim
jarayonining muhim tarkbiy qismlaridan biri - nazorat va hisobga olishdir. Bu
tushunchalar o'ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O'qituvchi nazorat va
hisobga olishni to'g'ri tashkil etsa, ta'lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning
uchun o'qituvchi o'quvchining o'quv materiallarini o'zlashtirish darajasini aniqlab
berishi lozim. Nazorat tushunchasi ta'lim oluvchining bilim, ko'nikma va
malakalarini aniqlash, o'lchash va baholashni anglatadi. Aniqlash va o'lchash esa
tekshirish deb ham ataladi. Tekshirish - nazoratning tarkibiy qismi bo'lib, uning
asosiy didaktik vazifasi o'qituvchi va o'quvchilar o'rtasida teskari aloqani
ta'minlash, pedagog tomonidan o'quv materialini o'zlashtirish haqida ob'ektiv
axborot olinishi, bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o'z vaqtida aniqlashni
ta'minlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat o'quvchining bilim darajasi, sifati,
shuningdek, uning o'quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat.
Tekshirish tizimidagi birinchi bosqich ta'lim oluvchilarning bilim darajasini
oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o'quv yili boshida o'quvchilar tomonidan
avvalgi o'quv yilida o'zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida
o'tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o'quv yilining o'rtasida yangi bo'lim
(kurs)ni o'rganishga kirishilganda ham o'tkazilishi mumkin va o'rinli.
Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bosqich har bir mavzuni o'zlashtirish
jarayonidagi joriy tekshirishdir. Joriy tekshirish ta'lim oluvchilar tomonidan o'quv
dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o'zlashtirish darajasini
tashhislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi alohida olingan
muayyan vaziyatni o'rganishdir. Bunday tekshirish shakl va metodlari turlicha
bo'lib, ular o'quv materiali mazmuni, murakkabligi, o'quvchilarning yoshi va
tayyorgarligi, ta'lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga
muvofiq belgilanadi. Takroriy tekshirish bilim, ko'nikma va malakalarni
tekshirishning uchinchi bosqichi sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo'lishi
mumkin. Yangi mavzuni o'rganish bilan birga o'quvchilar avval o'zlashtirilganlarni
takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko'maklashadi,
biroq o'quv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarning mustahkamlik darajasini
tashhislash imkonini bermaydi. Tashhisning boshqa shakl va metodlari bilan birga
qo'llanilsagina ushbu tekshirish kutilgan samarani beradi.
Tizimning to'rtinchi bosqichi -o'quvchilarning bilim, ko'nikma va
malakalarini yaxlit bo'lim yoki kursning alohida mavzusi bo'yicha davriy tekshirish
hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi - kursning turli qismlarida o'rganilgan
o'quv materialining strukturaviy elementlari o'rtasidagi o'zaro aloqalarni
o'zlashtirish sifatini tashhislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi -
tizimlashtirish va umumlashtirish.
Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bosqich ta'lim oluvchilarning ta'lim
jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko'nikma va malakalarini
yakuniy tekshirish va hisobga olishdir.
O'zlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va o'quv yili oxirida
o'tkaziladi. U olingan baholarni qo'shib, o'rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda
chiqarishdangina iborat bo'lmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda
belgilangan maqsadga muvofiq tarzda mavjad bilim darajasi (sifati)ni
tashhislashdir. Tekshirishdan tashqari nazorat o'z ichiga baholash (jarayon sifatida)
va baho (natija sifatida) ham oladi. O'zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari,
reyting daftarchalari va shu kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari,
xotiralash belgilari va hokazolar baho ko'rinishida qayd etiladi. O'quvchining
o'zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo'ladi.
Bunda o'quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko'rsatkichlari hisobga olinadi.
Miqdor ko'rsatkichlari ko'proq ballar yoki foizlarda. Sifat ko'rsatkichlari esa a'lo,
yaxshi, qoniqarli va hokazo baholovchi fikrlar yordamida qayd etiladi. Har bir
baholovchi fikrga oldindan kelishilgan (belgilangan) ma'lum ball, ko'rsatkich
(masalan, o'rin - 1, 2, 3, 4 va hokazo) tayinlanadi. Bunda baho o'lchash va
hisoblashlar natijasida olinadigan son emas, balki baholovchi fikrga yuklangan
ma'no ekanini unutmaslik muhim. Baholovchi son sifatida qo'llashga berilib
ketishning oldini olish uchun bir qator mamlakatlarda baholar harfli (A, V, S, D va
hokazo) ifodaga ega. Bahoni amalda egallangan bilim, ko'nikma va malakalar
bilan davlat ta'lim standartiga ko'ra o'zlashtirilishi belgilangan bilim, ko'nikma va
malakalar umumiy hajmi o'rtasidagi nisbat sifatida tushunish (ta'riflash)dan ta'lim
darajasining miqdoriy mazmuni kelib chiqadi. O'zlashtirish (ta'lim samaradorligi)
ko'rsatkichi BqA/T yuz foiz nisbat asosida hisoblanadi. Bunda:
B - o'zlashtirish (ta'lim samaradorligi) bahosi;
A - amalda o'zlashtirilgan bilim, ko'nikma va malakalarning hajmi;
T - o'zlashtirish nazarda tutilgan bilim, ko'nikma va malakalarning to'liq
hajmi.
Ko'rinib turibdiki, o'zlashtirish ko'rsatkichi (baho) bu o'rinda 100 foiz -
axborotni to'liq o'zlashtirish va 0 foiz - uning umuman mavjud emasligi o'rtasida
bo'ladi. Ma'dlumki, baholash funksiyasi ta'lim darajasini qayd etish bilangina
cheklanmaydi. Baho - pedagog ixtiyoridagi o'qish, ijodiy motivasiyani
rag'batlantirish, shaxsga ta'sir ko'rsatish vositasi. Aynan xolis (ob'ektiv) baholash
ta'sirida o'quvchilarda adekvat o'z-o'zini baholash, shaxsiy muvaffaqiyatlarga
tanqidiy munosabat yuzaga keladi. Shu bois bahoning ahamiyati, vazifalarining
xilma-xilligi o'quvchilar o'quv faoliyatining barcha jihatlarini aks ettiradigan va
ularni aniqlashni ta'minlaydigan ko'rsatkichlarni izlab topishni taqozo etadi.
8.5-§. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matematika darslarida yosh xususiyatlariga mos tarixiy ma’lumotlarni o‘zlashtirishi mazmuni.
Matematika fanining rivojlanish bosqichlari. Matematikaning eng qadimgi davrlaridan hozirgi kungacha bo’lgan ko’p asrlik rivojlanish tarixida uning 4 rivojlanish davri qayd etiladi. 1. Dastlabki omillarning jamlanishi (to„planishi) bilan tavsiflanadigan matematikaning paydo bo’lish davri. Bu davrda matematika hali alohida fan tariqasida o’zining predmetga va metodiga ega bo‘lmay, balki matematikadan faqat ayrim faktlar to’planadi. Matematik tushuncha miqdor esa inson tajribasidan olinib, mustaqil abstraktlashgan tekshirish metodi doirasiga kiritilmagan. Umuman olganda, bu davr matematikasi ilmiy nazariyasiz amaliy xarakterda bo’lgan. Bunga misol tariqasida qadimgi Misr, Bobil, Xitoy va Hind matematikasini ko’rsatish mumkin. 2. Elementar matematika davri. Bu davrga qadimgi Yunon matematiklari asos soldilar va uni O’rta Osiyodagi O’rta Sharq olimlari davom ettirdilar. Bu eramizdan oldingi VI-V asrlardan boshlab eramizning XVII asrigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Bu davrda matematika alohida fan tariqasida o’zining predmeti va metodi bilan vujudga keladi. Masalan: Eramizdan oldingi VIV asrlarda qadimgi Yunon matematikasida abstraktlashgan va qat‘iy mantiqlashgan geometriya vujudga keladi. Bu Evklid geometriyasi nomi bilan ataladi. Bundan tashqari, butun va ratsional sonlar arifmetikasi, Dedikend kesimi nazariyasiga o’xshash nisbatlarning umumiy nazariyasining asoslari, limitlar nazariyasining elementlari yuza va hajmni hisoblashdagi ―Yetarli metod‖ kabi matematika tarmoqlari vujudga keladi. O’rta Osiyo mamlakatlarida Muhammad al- Xorazmiy algebrani ijod etish bilan uni alohida fan darajasiga ko’taradi. ―O’rta Osiyo‖ ensiklopediyasi olimlari Al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Umar Xayyom, Ulug’bek, G’iyosiddin Koshiy va boshqalar matematika faniga o’z hissalarini qo’shdilar. 10 Xurosonlik matematik Nasriddin Tusiy XIII asrda tekis va sferik trigonometriyani bir tizimga soladi va trigonometriyani alohida fan darajasiga ko’taradi. 3. O„zgaruvchan miqdorlar matematikasi davri. Bu XVII asrdan XIX asrning ikkinchi yarmigacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi. Shu davr boshlanishining muhimligi shundaki, ulug’ fransuz olimi Rene Dekartning matematikaga o’zgaruvchi miqdorlarni kiritdi, I.Nyuton va G.V.Leybnitslar asarlarida differensial va integral hisobi ijod etildi. 4. Bu davrdagi matematika "Klassik oliy matematika" nomi bilan ham ataladi. XIX - XX asrlarda matematik metod bilan tekshiriladigan fazoviy shakl va miqdoriy munosabatlarning hajmi nihoyatda kengayadi. Juda ko’p matematik nazariyalar vujudga keladi va matematikaning tadbiq qilish sohasi juda ko’payadi. Matematikada yangi-yangi tarmoqlar vujudga keladi. Boshlang’ich maktabda o’rgatadigan matematikaga oid materiallar matematika rivojlanishining ikkinchi davrida yuzaga kelgan g’oya va kashfiyotlarga asosan muvofiq kelgani uchun biz tadqiqotimizda O’rta asr Sharq olimlarining asarlarini yoritgan tarixchi matematiklarning ishlariga to’xtalamiz. O’z FA muxbir a‘zosi G.P.Matvievskaya «O’rta asr Sharqida son haqida ta‘limot» deb nomlangan asarida: Al-Xorazmiy, Al-Farg’oniy, Al-Forobiy, at-Tusiy, Al-Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqalarning qisqacha hayot va faoliyatlari berilgan. Kitobda O’rta Osiyo matematika fani tarixining umumiy bayoni ham berilgan. Bu kitob shunisi bilan qiziqki, unda o’rta asr olimlari hayotidan juda qiziq ma‘lumotlar ham keltirilgan. G.L . Matvievskaya va X.Tillashev birgalikda yozilgan uchinchi kitob X-XVIII asr matematika va astronomiya fanlari olimlari qo’lyozmalari asosida qilingan ishlarning natijasidir. Kitobda O’rta Osiyo fani tarixi haqidaligi materiallar beradi. Kitobda qo’lyozmalarning qisqacha bayoni muallifning bibliografik ma‘lumotlari bilan to’ldiriladi va ularning saqlanayotgan joylari aytiladi. Asarning o’rganilish darajasi ma‘lum qilinib, uning nomi va 11 qisqacha tavsifi beriladi. Kitob yana shunisi bilan qiziqarliki, bayonda mualliflarning hayoti tadrijiy tartibda beriladi. Bu ilmiy ishda hozirgi fanga ma‘lum bo’lmagan mualliflarning ko’l yozmalari haqida ham, noma‘lum asarlar haqida ham ma‘lumotlar berilgan. Bu kitobdan O’rta Osiyo matematika tarixi bo’yicha ko’rsatkich sifatida ham foydalansa bo’ladi. Bizning ilmiy izlanishlarimiz G.M. Gleyzerning «Maktabda matematika tarixi» (IV-VII asrlar) kitobi (1981 y.) bilan bevosita bog’liq. Bu kitob juda sodda tilda yozilgan bo’lib, matematika tarixi taraqqiyotiga oid muhim uslubiy qo’llanmadir. Bu kitob o’quvchilarning matematikani o’rganishga qiziqishlarini oshirishga, ularning aql doirasini kengaytirishga, madaniyatini yuksaltirishga mo’ljallangan. U arifmetikaning kelib chiqishi, algebraning boshlanishi va geometriyaning rivojlanishi tarixiga bag’ishlangan. Kitobdagi ayrim dalillardan boshlang’ich sinflarda foydalanish mumkin. 12 1.2. Matematikani o„qitishda ajdodlar merosidan foydalanish hisobidagi asarlar. J.Ikromov o’zining «Matematikani o’rganish tili» kitobida «Maktab o’quvchilarining matematik madaniyati shakllanishi bir necha davrga bo’linadi» deb, ta‘kidlaydi. Birinchi navbatdagi ular obyektiv tushunchalarning birgalikda tashkil etadigan mazmuni - matematik reallikni aniqlab oladilar. Bunda obyektlarning aniqdek xususiyatlari bilan tarixiy-genetik jihatlar o’rtasidagi bog’liqlik alohida ahamiyat kasb etadi. Z.Otajonovaning "Matematika o’qitishda O’rta osiyolik olimlar ijodidan foydalanish" (1981) o’qituvchilar uchun qo’llanmasi ham katta ahamiyatga ega.
Taniqli olim Sayyidamin Axmedovning "O’rta Osiyoda matematika taraqqiyoti va uni o’qitish tarixidan" nomli kitobida O’rta osiyolik mashhur olimlar ijodi, madrasada matematikaning o’qitilishi O’rta Osiyoda qo’llangan sanoq tizimi, arifmetik amallar, kasr sonlar arifmetikasi keng yoritilgan. A.Abduraxmonovning "Maktabda geometriya tarixi" risolasi sinf va sinfdan tashqari ishlarda geometriya tarixi o’qitilishiga bag’ishlangan bo’lib maktab o’quvchilari uchun muhim o’quv qo’llanmadir. K.G. Kojaboevning «Maktabda umumiy matematikaning tarbiyaviy yo’nalishi» nomli ilmiy ishida o’quvchilarni buyuk qomusiy olimlar al-Xorazmiy, Umar Xayyom, Nasriddin Tusiy, G’iyosiddin Koshiy, Al-Forobiy va boshqalarning ilmiy meroslarini o’rganish katta ahamiyatga ega ekanligini qayd etgan. S.I.Afoninaning "Matematika va go’zallik" asarlarida tarixiy elementlarni o’rganish muhim o’rin tutishi diqqatga sazovor. O’rta Osiyo olimlarining matematika sohasidagi ishlari va ularning fanni rivojlantirish sohasidagi xizmatlari haqida ma‘lumotlar berilgan. O’rta Osiyoda o’qitish tarixi muammolari, o’qitish uslubiyati va o’qitishni mukammallashtirish masalalari tilga olingan. Shuningdek, mashxur matematiklar va matematikaga qiziquvchilar Muhammad Muso al- Xorazmiy, Nasafiy, Xo’jandiy, Beruniy, Sijovandiy, Koshiy, Kuboviy, Bobokalon Muftiylar haqida ma‘lumotlar bor. 13 Kitobdan o’rta maktab matematika darslarida tarixiy materiallarni qo’llash maqsadida foydalanish mumkin. Golland olimi B.P.Vanderning «Uyg’onayotgan fan» (Qadimgi Misr, Vavilon va Yunoniston matematikasi) aniq fanlar turli tarmoqlari arifmetika, matematika, algebra, geometriya davrlarga bo’lib ko’rib chiqilgan. Mazkur ilmiy ishda matematikaning fan tariqasida shakllanishining sarchashmalari haqida fikr yuritiladi. Bu ilmiy ishning o’quvchilar uchun yana bir foydali tomoni - matematika va geometriyaning amaliy ishlari bilan bog’langan, matematikaning amaliyot bilan bog’liqligi haqida qiziqarli ma‘lumotlar keltirilgan.
A.P.Yushkevichning «O’rta asrlar matematikasi tarixi» ilmiy ishida matematika fanining Xitoy, Hindiston, Islom mamlakatlari (arab davlatlari, O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon)dagi taraqqiyotining umumiy bayoni berilgan. Muallif ko’p sonli tadqiqotlariga yakun yasab, matematika fani taraqqiyot tarixini yangicha tushunish haqida o’z xulosalarini bayon qilgan. S.X.Sirojiddinov va G.P.Matviezskaya birgalikda 1978-yilda o’quvchilar uchun Abu Rayhon Beruniy haqida qo’llanma ham yaratdilar. Bu qo’llanma «Abu Rayhon Beruniy va uning matematikaga oid asarlari» deb ataladi. Unda O’rta Osiyo qomusiy olimi Abu Rayhon Beruniy ijodining qisqacha bayoni, uning ilmiy tarjimai holi va uning izdoshlari haqida ham ma‘lumotlar bor. Oxirida Beruniyning matematik asarlari, ya‘ni matematikaga oid ijodi berilgan. M.Axadovaning O’rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari ijodi to’g’risida o’z tilida yozilgan ilmiy ishlari 1964- va 1983- yil sanalari bilan belgilangan. Birinchi kitob shu sohaga qiziquvchilar uchun matematika tarixi faniga oid qo’llanma bo’lib, u «O’rta Osiyoning mashhur matematiklari» deb ataladi. Unda Muhammad Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Umar Xayyom haqida hikoya qilingan4 . Ikkinchi kitob «O’rta osiyolik mashhur olimlar va ularning matematikaga doir ishlari» deb ataladi. Bu kitobda Beruniy, Umar Xayyom, Ibn Sino, Tusiy, Ulug’bek, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi va boshqalar haqida kengroq ma‘lumot berilgan. 4Ahadova. M.O‟rta osiyolik mashhur olimlar va ularning matеmatikaga doir ishlari. Toshkеnt. “O‟qituvchi”. 1983. 14 Ulug’bek ilmiy maktabining namoyondalari Ulug’bekning shogirdlaridir. Bu ulug’ olimlar amalda kanallar qurdilar, yulduzlar xaritasini tuzdilar, turli inshootlar barpo etdilar. Bu kitob yana shunisi bilan qiziqarliki, unda matematika va geometriyaga oid amaliy masalalar berilgan bo’lib, ular ustida olimlar ish olib borganlar. Keyingi yillarada matematika fani tarixiga oid nashr etilgan kitoblardan (1974 - 1987) biri «Matematika tarixi», ikkinchisi esa «Matematika fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi» deb ataladi. Bu kitoblarda matematika fani tarixidagi aktual muammolar va ma‘lumotlar tahlil etilgan. «Matematika tarixi» kitobida matematika fanining taraqqiy etish qonuniyatlari tahlil qilib chiqilgan. Kitob tarkibi bir shaklga keltirilgan, matnning bir necha joylari hozirgi zamon fani talablari asosida katta ishlangan. Kitob tushunarli ilmiy til bilan yozilgan va matematika o’qituvchilari o’z o’quvchilariga tushuntirish uchun qulaylik bilan foydalanishlari mumkin. Shu kitobda matematik tasavvurning shakllanish jarayonlari, matematika nazariyasi, elementar matematika rivoji, o‘zgaruvchan miqdor matematikasi, matematik tahlil va geometriya, hozirgi zamon matematikasining boshlanishi kabilar talqin etib chiqilgan. Barcha bu ma‘lumotlar davrlashtirilgan. Misr, qadimgi Vaviloniya, Xitoy, Hindiston, Yunoniston, O’rta Osiyo va Yaqin Sharq, Uyg’onish davri Yevropasi matematikasi va geometriyasi ma‘lumotlari bayon qilib berilgan. «Matematika fanining paydo bo’lishi va rivojlanishi» asari «Matematika tarixi» asarining yana ham soddalashtirilgan yo’nalishi bo’lib, o’rta maktab o’qituvchilari uchun mo’ljallangan. O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Abu Rayhon Beruniy nomidagi sharqshunoslik instituti nashr etgan maqolalar to’plami 1979-yilda nashr etilgan bo’lib, bu to’plam Ulug’bek davri matematika taraqqiyoti haqidagi qiziqarli ma‘lumotlarga g’oyatda boydir. Hozirgi zamon matematika predmetining shunday boy mazmunga ega bo’lishi uning eng muhim muammolar majmuini qayta qurishga olib keladi. 15 Matematika asoslari deganda, tarixiy, mantiqiy, falsafiy muammolar va matematik nazariyalar tizimi tushuniladi. Tarixiy tushunchalarni boshlang’ich sinf o’quvchilarining bilimi va yosh xususiyatiga muvofiq tushuntirish va aniq bo’lishini hisobga olib dastlab: - xalq pedagogikasidagi maqol, topishmoq, ertak, o’yinlardagi matematikaga doir tushunchalar tizimi; - matematik olim, mutafakkirlarning hayoti va faoliyatidan namunalar; - xalq obidalaridan elementar matematik hisoblashga doir qurilmalarni ko’rsatish va o’lka bo’ylab sayr orqali amalga oshirish kabilar tarixiy tushunchalarni shakllantirishda asosiy vositadir. 1 17 oshirdilar. Matematika tarixiga doir kitoblarda O’rta asr Sharq olimlarining matematika sohasidagi ishlari haqida umumiy ma‘lumot berilgan. Keyingi yillarda taniqli olimlardan A.Axmedov, A.P.Yushkevich, B.A.Rozenfeld, G.N.QoriNiyoziy, S.X.Sirojiddinov, G’.Jalolov va boshqalarning qilgan ishlari shu olimlar ijodi haqidagi ma‘lumotni yanada kengaytiradi va ularning metodlari bilan tanishtiradi.
Hozir maktablarda qo’llanilayotgan matematika dasturi va darsliklarda O’rta Osiyo xalqlari allomalarining, matematika sohasiga qo’shgan hissalari haqidagi ma‘lumot kam va umumiy tarzda. O’qituvchi dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda, matematikaga katta hissa qo’shgan O’rta Osiyo olimlarining ishlariga doir tarixiy materiallar haqida ma‘lumot berib borsa, o’quvchilarning matematikaga qiziqishi ortadi. Matematik masalalarni qadimgi va hozirgi zamon fani nuqtai nazaridan tahlil qilib yechilsa, maqsadga muvofiq bo’ladi. O’rta Osiyo xalqlari ham boshqa xalqlar qatori jahon madaniyati xazinasiga katta hissa qo’shgan. Ko’pgina moddiy va ma‘naviy boyliklar chet el bosqinchilarining ko’p asrlar davomida O’rta Osiyo xalqlariga qarshi bosqinchilik urushlari oqibatida yo‘qolib ketgan. Shu sababli bu xalqlarning o’rta asrda madaniyatining haqiqiy o’rganish ancha mushkul. V asr oxirlariga kelib, Rim imperiyasi qulaydi. Shu munosabat bilan qadimgi Rimda fan va madaniyat tushkunlikka yuz tutadi. Yevropada o’rta asrlar boshida ijtimoiy - madaniy va siyosiy hayotda dinning ta‘siri nihoyatda kuchayadi. Din ilm-fan va ma‘rifat taraqqiyotiga katta to‘sqinlik qiladi. Buning oqibatida, G’arbiy Yevropada fan va madaniyat taraqqiyoti deyarli to’xtab qoladi. Tarixiy manbalardan bilishimizcha, matematika sohasida XII asrgacha hech qanday ijodiy ish yuzaga kelmaydi. Ammo VII-XIII asrlarda dunyoning boshqa bir tomonida-Sharqda matematika, astronomiya fanlari taraqqiyotida juda katta yutuqlarga erishiladi.
Madaniyat markazlaridan biri bo’lgan O’rta Osiyoda yashagan xalqlar juda qadim zamonlardan beri Xitoy, Hindiston, Eron, Kavkaz va boshqa mamlakatlarning xalqlari bilan "Buyuk ipak yo‘li" orqali savdo-sotiq, siyosiy 18 madaniy aloqa qilib turar edilar. O’rta Osiyo xalqlari ilm-fan sohasida bu mamlakatlarning xalqlari yaratgan yangiliklarni qunt bilan o’rganadilar va o’zlari ham Sharqda ilm - fanning taraqqiyotiga katta hissa qo’shadilar. Matematikani o’rgatish jarayonida tarbiyani o’quvchilarning yoshi va bilimiga mos ravishda sonlar va ularning xossalari bilan tanishtirishdan boshlash mumkin. Masalan, quyi sinflarda ko’p xonani sonlarni o’rganishdan boshlab, yuqori sinflarda sonlar xonasini kengaytirish va nihoyat natural sonlar to’g’risidagi bilimlar orqali o’quvchilar hamma sonlar inson amaliy faoliyati, uning hayotiy ehtiyoji va tajribasi natajasida paydo bo’lganligiga ishonch hosil qiladilar. Sonlarning xossalarini o’rganish vaqtida bu xossalar turlicha qarashlar va xurofiy nazariyotchilar tomonidan qanday talqin qilinganligi haqida suhbat o’tkazish mumkin. Bunday suhbatlar oxirida o’tkaziladigan mashqlar natijasida va sonlarning muhim xossalarini o’rganish orqali o’quvchilarni chekli tasavvurlar bilan tanishtirish mumkin. Dastlab, tarixiy materiallar tarkibida mavjud bo’lgan hikoya, ertak, masallardan o’rinli foydalanish lozim bo’ladi. Bunga shu yoshdagi bolaning ko’pincha uyda va maktabda shug’ullanadigan asosiy faoliyati bo’lgan o’qish, muomala, o’yin va mehnat yordam beradi. Yetti yoshga to’lguncha bolalarda ma‘lum obyekt va hodisalar haqida faqat reproduktiv, ayni paytda idrok etib bo’lmaydigan timsollarni payqash mumkin, bu timsollar asosan axborot ma‘nosidadir. O’qishga kelishi bilan bola shaxsiga tarbiyaviy ta‘sir ko’rsatadigan tengdoshlari, o’qituvchilar, maktab o’quv qo’llanmalari orqali katta yo’l ochiladi.
O’qish hisobiga ommaviy axborot vositalari orqali aloqalar kengayadi, unga muayyan darajada ta‘sir ko’rsatadigan axborot oqimi kuchayadi. Bola maktabga borishi munosabati bilan oilaning tarbiyaviy ta‘siri birmuncha susayadi, chunki u bilan maktab yaxshigina raqobat qila boshlaydi. Endi bolaning ko’proq vaqti oiladan tashqarida o’z tengqurlari, o’qituvchilari bilan turli vaziyatlarda muomalamunosabat qilgan holda kecha boshlaydi. Quyi sinflarda o’qiyotgan vaqtida bolaga 19 oila bilan maktabning ta‘siri deyarli bir xil bo’ladi. Bu masalada tarixiy materiallardan foydalanish ayniqsa katta ahamiyatga ega. Matematika mashg’ulotlarida sonlarning xossalarini o’rganishdan tashqari, ayrim matematik olimlarning hayoti bilan ham tanishtirib boriladi. Bu suhbatlar davomida albatta ularning yaratgan kashfiyotlari haqida ilmiy-g’oyaviy ma‘lumotlar beriladi. O’qituvchi o’z imkoniyatiga qarab tinglovchilarni xalq ichidan yetishib chiqqan olimlarning fikrlari va ma‘rifatparvar g’oyalari bilan ularning fanga bo’lgan qo’shgan hissalari, matematikaga doir ishlari bilan tanishtirib borsa, o’quvchilarning fanga qiziqishi ortadi hamda vatanparvarlik dunyoqarashi ham shakllana boradi. O’rta Osiyoda yashab ijod qilgan Forobiy, Xorazmiy, Ibn Sino, Beruniy, Hakim va Sobir Termiziylar, Firdavsiy, Rudakiy va boshqa buyuk mutafakkirlar o’zlarining butun ijodiy faoliyatlarini Vatanda ilm-ma‘rifatni rivojlantirishga bag’ishladilar. Bular ilk o’rta asr sharoitida nihoyatda ozchilikni tashkil qilgan edilar. Ularning xizmatlari o’z zamonasida inobatga olinmadi, ayrimlari moddiy nochorlik, quvg’in va ta‘qib ostida yashadilar. Ilmiy g’oyalarni targ’ib qilganliklari uchun ko’pgina mutaffakkirlarning hayoti fojiali tugadi. Ulug’bekning ilmiy faoliyati va madaniy merosi tarixini ham o’quvchilarga mukammal tushuntirish zarur, chunki Ulug’bek davlatning ma‘muriy, siyosiy ishlari bilan band bo’lishiga qaramasdan, jahonshumul ahamiyatga molik ilmiy ishlarni bajaradi, mamlakatning madaniy yuksalishiga alohida e‘tibor beradi. 1417-1420 yillarda O’rta Osiyoning yirik markazlari bo’lgan Buxoro, Xo’janjakon (hozirgi G’ijduvon) shaharlarida zamonaviy madrasalar qurdirdi. Buxoroda qurdirgan madrasa darvozasining peshtoqiga ko’pdan-ko’p yulduzlar rasmini chizdirdi. Ilmga intilish har bir musulmon ayol va erkakning burchidir degan shiorni yozdirib qo’ydi, xotin-qizlarni ilm-ma‘rifatli bo’lishga da‘vat etdi.