1924-25 ukuv yilida Respublika byujetining 24 % xalk maorifi uchun ajratildi.
Bu maktab kurilishini tezlashtirishga imkon berdi. I-I1 boskichdagi umumta’lim
maktablarining soni 1928-29 ukuv yiliga kelib deyarli 2,5 mingtaga yetdi.
Shu bilan bir vaktda katta yoshli axoli urtasida savodsizlikni tugatish yuzasidan
keng mikyosda kompaniya avj oldirildi. 1921-22 ukuv yilidayok resublikaning
kupgina shaxarlari va kishlok joylarida mingdan ortik savod maktablari, savodsizlikni
tugatish kurslari va tarmoklari faoliyat kursatdi. Ulardan 50 ming kishi xat savod
chikardi. Savodsizlikni tugatish ishi tiklash davrining dastlabki yillarida katta
kiyinchiliklarga duch keldi: ukituvchilar,
maktab binolari, asbob jixozlari, ukuv
kullanmalari, pul mablaglari yetishmas edi. Birok bu soxa garchi kiynichilik bilan
bulsada, izga tusha boshladi. Katta yoshli kishilarni ukitish va shakl va usullari
takomillashtirildi. Savod maktablari tarmogi birmuncha kengaytirildi, savodsizlikni
tugatuvchi ukituvchilar soni kupaydi. Bu dastlabki yutuklar keyingi yilarda
savodxonlik oshirish yuzasidan avj olgan umumxalk xarakatining debochasi buldi.
Xamza
Xakimzoda
Niyoziy,
T.SHermuxammedov,
N.T.Koriniyoziy,
E.Komilov, A.Nabixujaev, G.Nazarov, M. Kodirova, Z.Polvonova, P. Kayumov, K.
Abdurashidov
kabilar yangi maktab yaratish, rivojlantirish uchun faol kurashdilar.
SHu yillarda markaziy raxbariyat sovet tuzumiga sodik bulgan pedagog kadrlarni kup
mikdorda tezkorlik bilan tayyorlab, ular orkali axolini ayniksa, yosh avlodni
kommunistik goyalar asosida tarbiyalash maksadida karorlar va rejalar ishlab chikdi.
Ularni ogishmay amalga oshirish uchun zarur mablaglarni ayamadi., bor
ma’rifatchilarni xamda partiya, sovet, jamoat tashkilotchilarining kuch-kuvvatini
safarbar kildi.
Maktablarning pedagogik kadrlarga bulgan extiyojlarini kondirish uchun
pedagogika ukuv yurtlarining keng tarmogi yaratildi.: texnikumlar, maorif institutlari,
ukuv yurtlari ochildi. Ularda jadal uratlar bilan ommaviy mikyosda yangi ukituvchi
kadrlar yetishib tayyorlandi. 20- yillarning oxiriga kelib
ularning soni respublikada
deyarli besh yarim mingtaga yetib koldi. Xalk maorifi rivojlana bordi.
Shunday bulsada bu jarayonlar partiyaning madaniy soxasda zurovonlik
kursatishi tufali mushkullliklarga uchradi. Xalk maorifi bu narsa avvaligi milliy
ta’lim shakllari yoyiladigan soxalari cheklab kuyish, keyinchalik esa ularni butunlay
yuk kilib yuborishdan aksini topdi. CHunonchi 20 yillarning boshlarida sovet maktabi
ta’minlanib boriladigan vakf maktablari va madrasalari xam ishlab, ortik eski
maktablar bulib, ulardan 97 ta vakf maktablari va 1, 5 mingdan ortik eski maktablar
bulib, ulardan 250 tasi yashirin xolda ish olib borgan. Lekin sovet xokimiyatining
insonparvarlikka zid siyosati natijasida ular 1928 yilga keklib uz faoliyatini amalda
tugatdilar.
Xalk ma’rifatining yukslish yulida axolining savodsizligini oshirishga,
savaodsizlikka barxam berish davr talabi edi. Bu
maksad kuplab yangi savob
maktablari va kurslar ochildi. Minglab axoli savodli buldi. SHuni aytish joizki, 1930
yili umumiy boshlangich ta’limni joriy etish savodsizlikni kiskartirishga yordam
berdi.
30- yillarning oxirlariga kelib, umumiy yetti yillik ta’limi amalga oshirishga
kirishildi. Sovet davlatining statistik ma’lumotlarida kursatilishia 1925-1941 yillar
davomida xalk ta’limi maktablari soni mutassil ortib borgan. Masalan: 1924-25 ukuv
yilida Uzbekistonda 160 ta sovet tipidagi maktablar tashkil kilinib, ularda 17209
ukuvchi ta’lim olgan bulsa, 1941 yilga kelib maktablar soni 5504
taga va ularning
ukitilayotgan ukuvchilar soni esa 1 mil. 315 ming kishiga yetgan.
Birok rakamlar ortidan kuvish va shoshma-shosharlik okibatida umumiy
ta’limni joriy kilishda kupgina jiddiy xatolarga yul kuyildi. Jumladan, maktab
yoshidagi bolalarning bir kismi ukishga tortilmay koldi. Ukishni tashlab ketayotgan
ukuvchilar soni (ayniksa maxalliy millat yoshlari orasida0 ortib bordi. Kupgina
maktablar ukitish saviyasi mutlako talabga javob bermasdi. CHunki muallimlarning
bilim darajasi yetarli emasdi.
Ayniksa ularning moddiy axvoli yomon edi. Maktablar son jixatidan mutassil
ortib
borayotgan bulsada, ularning ukuv moddiy bazasi nochor axvolda kolayotgan
edi.
Ma’lumki, bolsheviklar mafkurasi negizida asosan sinflar kurish goyasi
ustivorlik kilgan. Uzgacha fikrlashga bulgan xar kanda
urinish «sinfiy dushman
karshiligi» deb baxolanadi. Guyo, «sinfi dushman» ijtimoiy xayotning barcha
jabxalarida, ta’limda, fanda adabiyot va san’atda, ishlab chiuarishda mavjud bulib, uni
kidirib topish, birinchi shu’ba ostida olish tusiga kirib boradi.
Ta’lim soxasini «Sinfiy dushmanlar tozalash maksadida xatto maxsus maxsus
karorlar xam kabul kilindi. Masala, VKP (b)MK Urta Osiyo byurosi 1933 yil 27
martda ukitvchi kadrlar safini tozalash xakida karor kabul kildi va uning dastlabki
natijalari shu yilning 25 aprelida bulib utgan Urta Osiyo buyicha partiyaning madaniy
soxasiga bagishlangan kengashida muxokama kilindi. Bu «tozalash» natijasida birgina
Korakalpogiston buyicha mavjud 700 ukituvchidan fakat 120
tasi maktablarda
ishlashga loyik deb topildi.
Ziyoli kadrlarni tayyorlashda sinfiy jixatdan ishonchli, axolining «mexnatkash»
tabakalaridan chikkan kishilarni tanlab olish kerak, degan goya ilgari surildi.. CHunki,
avvaldan yaxshi ma’lumki, akliy va mantiki mushoxada etish darajasi kancha past
bulsa, savollar xam, noroziliklar xam shuncha kam buladi. SHuning uchun xam
madaniyat
xodimlarining
tarkibini
ijtimoiy
jixatdan
ishonchli
bulgan
«mexnatkashlar» xisobiga soddalashtirish, ular orasidagi eng zakovatli va omilkor
katlamni sikib chikarish maksad kilib kuydi. bU "madaniy inkilobning» asosiy
tezislaridan biri bulib, «shaklan milliy, mazmunan proletar madaniyat»ni
vujudga
keltirishdan iborat edi. Bu goya sovet davlatining barcha un yilliklari davomida
yashab keldi. 30- yillarda uni amalga oshirish borasida kuilgan dastlabki kadam
madaniyatning barcha soxalari uchun kadrlar tayyorlash, yukorida aytganimizdek,
"«exnatkashlar"» ya’ni, "«roletar katlamdan"» boshlanganligi xam bejiz emas edi.
Usha yilari komsomol safiga ijtimoiy jixatdan fakat «mexnatkashlar»
katlamidan kabul kilinganligini e’tiborga oladigan bulsak, nima uchun komsomallar
safarbar kilinib, ularni kiska muddatli kurslarda ukitib maktablarga muallim sifatida
yuborilganligini anglab yetamiz. Buning natijasida respublikada ukituvchilar soni
1928-29 ukuv yilidagi 5.5 ming kishidan 1932-33 ukuv yilida kariyib ming kishiga
1941 yili esa 42 ming kishiga yetgan. Bu rakamlar shundan dalolat beridiki, 1933 yil
boshlarida xalk ta’limi tizimlarida utkazilgan « tozalash» okibatida ijtimoiy kelib
chikishi nuktai nazaridan «ishonsiz» bulgan minglab bilimdon va tajribali mukllamlar
xaydalib, ular urniga kiska muddatli kurslarni
bitirgan saviyasi past, lekin ijtimoiy
jixatdan «ishonchli» katlamlarni kushimcha muallimlar tayyorlanib, ular maktablar va
madaniyatning boshka soxalarida ishlash uchun yuborildilar.
1930-yilarning birinchi yarmida avj olgan bu tadbir amalda ziyolilar safini
malakasi va saviyasi past kishilar bilan tuldirishga, yuzakilik, omadsizlik,
kogozbozlik kabi nomakul illatlarning ildiz otishiga olib keladi. Kishining kobiliyati,
madaniy saviyasi va ma’lumot darajasi emas, balki ijtimoiy kelib chikishi asosiy
mezon kilib olindi.
Dostları ilə paylaş: