Ma’ruzalar matni.] Audit. Ma’ruzalar matni. N. Xaydarova

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi

4220-«Xizmat safari uchun berilgan bo‘naklar», 4230-«Umumxo‘jalik xarajatlari uchun berilgan bo‘naklar» va 6970-«Hisobdor shaxslarga to‘lanadigan qarzlar» schyotlarida naqd pulsiz hisob-kitoblar yo‘li bilan amalga oshirib bo‘lmaydigan xarajatlarni to‘lashga bo‘nak (avans) berish bo‘yicha hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar hisobga olinadi. Bular ma’muriy xo‘jalik, muomala xarajatlari va xizmat safarlari uchun berila-digan bo‘naklardir.

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi mazkur obyekt bo‘yicha ichki nazorat va hisob tizimining holatini o‘rganishdan boshlanadi. Ichki nazorat tizimini baholashda aniqlangan, uning kuchli tomonlari ( nazorat barcha test qilinadigan yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirilganligi, muo-malalar haqqoniyligi, tegishli tarzda ruxsat etilganligi va hisobda aks ettirilganligi), Shuningdek, kuchsiz tomonlari (hisobdor shaxslar ro‘yxati, hisobdor summalar beriladigan muddatlar va boshqalarning buyrug‘i bilan tasdiqlanganligi) hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni batafsil tekshi-rishda e’tiborga olinadi.
Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining vazifalari:

• 
  xizmat safari xarajatlarining qoplanish tartibiga rioya qilinishini aniq-lash;
  
• 
  hisobdor shaxslar tomonidan qilingan xarajatlarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash;
  
• 
  xo‘jalik xarajatlarining asosliligini aniqlash;
  
• 
  xizmat safari va xo‘jalik xarajatlari yuzasidan korxona ma’muriyati farmoyishlarining qonuniyligini aniqlash;
  
• 
  bo‘nak hisobotlari va ularga ilova qilingan hisobdor summalarning sarflanganini isbotlovchi hujjatlar (transport chiptalari, mehmonxona va aloqa tashkilotlari pattalari (kvitantsiyalar), olingan moddiy boyliklarning schyotlari, har xil ishlar naqd pul hisobidan bajarilgan taqdirda-shartno-malar) rasmiylashtirilishini tekshirish;
  
• 
  kassa hujjatlarining ( kassir hisobotlari, kassa kirim va chiqim or-derlari va ularni qayd qilish daftarlari) tekshirish;
  
• 
  hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo‘yicha analitik va sintetik hisob registrlarining ma’lumotlari (7-ASK jurnal -order) ni tekshirish;
  
• 
  hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni audit qilishda buxgalteriya hisobi holati bilan tanishishi, hujjatlarning to‘g‘ri va o‘z vaqtida rasmiy-lashtirilishi, xizmat safarlari va xo‘jalik xarajatlari yuzasidan korxona rah-barining farmoyishi bor-yo‘qligi, xodimni bu safarga yuborish va xo‘jalik xarajatlarining asosliligini aniqlash lozim.
  

Auditor buxgalteriya xodimlarining ushbu sohadagi qonunlar va yu-qori tashkilotlarning me’yoriy hujjatlaridan xabardorliklariga hamda ular-ning nusxalari korxona buxgalteriyasida mavjudligiga ishonch hosil qili-shi, shuningdek, ushbu me’yoriy hujjatlarga amal qilinish darajasini tek-shirishi kerak. Buning natijasida quyidagilar aniqlanishi mumkin:

• 
  ilgari hisobdor pullar yuzasidan qarzi bo‘lgan yoki bu pullar yuzasi-dan hisoblashmagan, hisobot topshirmagan shaxslarga, korxonada haqiqat-da ishlamaydigan shaxslarga pul berilmayotganligi; navbatdagi bir yo‘la mehnat ta’tiliga chiqarish va xizmat safariga yuborish hollari; xizmat sa-fari vaqtida mehnat qobiliyatini yo‘qotib, kasalxonada davolanishda bo‘l-gan xodimlarga turar joy va kundalik xarajatlari to‘lash tartibiga rioya qilinishini, bu muddatning 2 oydan oshmaganligini aniqlash kerak.
  

Hisobdor shaxslarga bo‘naklar berilishining asosliligini aniqlash xo‘-jalik ehtiyojlari uchun hisobdor summa berish talablariga rioya qilishni tekshirishdan iborat. Bunda auditor hisobini berish uchun bo‘nak olgan shaxslar hamda berilgan bo‘naklar summasi va muddatining korxona rah-bari buyrug‘iga muvofiqligini aniqlaydi.
Xizmat safari bilan bog‘liq xarajatlar uchun naqd pul berish O‘zbekis-ton Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 01. 02. 1998-yil 34 F sonli Farmoyishiga asosan, 19. 04. 1998-yilda chiqqan O‘zbekiston Respublika-si Moliya vazirligining 28 sonli, Mehnat vazirligining 497I 101 sonli ‘‘MDH hududida xizmat safarlari to‘g‘risida’’ gi yuriqnomasiga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Bo‘nak berish uchun xizmat safari to‘g‘risidagi buyruq va xizmat safari guvohnomasi asos bo‘ladi. Xizmat safari uchun hisobdor summa berilganligini tasdiqlaydigan kassa chiqim orderlarini tekshirish chog‘ida barcha rekvizitlarining to‘liq to‘ldirilganligiga, xu-susan, bo‘nak berish uchun asosning aks ettirilganligiga e’tibor beriladi. Muayyan hisobdor shaxs tomonidan oldingi olingan bo‘nak bo‘yicha to‘liq hisobot berilganidagina, unga bo‘nak beriladi.
Hisobi beriladigan bo‘nak berishning asosliligini tekshirish amallari kassa muomalalarini tekshirish chog‘ida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda aniqlangan tafovutlar to‘g‘risidagi axborotlar ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirayotgan auditorga beriladi.
Hisobdor shaxslar tomonidan bo‘nak hisobotlarining o‘z vaqtida taqdim qilinishini tekshirish, bo‘nak hisobotlari haqiqatda taqdim qilingan muddatlarni, xizmat safari to‘g‘risidagi buyruqda yoki xizmat safari guvohnomasida ko‘rsatilgan muddatlarga solishtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Agar auditor ushbu qoidaga amal qilinmayotganligini aniqlasa, unda so‘ngra №21 BHMS ning talablariga muvofiq belgilangan muddatlarda qaytarilmagan hisobdor summalarning 9430- «Boshqa operatsion xarajat-lar» schyotida aks ettirilishi (Dt 9430 Kt4220, 4230) va keyinchalik ushbu summalarning hisobdan o‘chirilishini tekshirish zarur.
Hisobi beriladigan summalar ishlatilishining asosliligini hujjatlar bo‘-yicha tekshirish ularning sarflanishini tasdiqlaydigan hujjatlar mavjudligini va to‘g‘riligini, ularning keyinchalik aks ettirilishini aniqlash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Xo‘jalik muomala ehtiyojlari uchun qilingan sarflarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi bo‘nak hisobotida aks ettirilgan ma’lumotlarni unga ilova qilingan hujjatlar (chiptalar, kassa kirim orderi kvitantsiyalari, material( ish, xizmat)lar haqini to‘lash haqidagi cheklar va b. ) ma’lumot-lariga taqqoslash yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda nafaqat isbotlovchi hujjatlar mavjudligi va ularning bo‘nak hisobotlariga mosligi bilan birga ushbu hujjatlarning to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini ham aniqlash zarur.
Avvalo, «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun» 9-moddasiga muvofiq hujjatlarda majburiy rekvizitlarning mavjudligi aniqlanadi. Masalan, tovar chekida do‘kon shtampasi, sanasi, sotib olingan tovar no-mining yo‘qligi tovarning do‘kondan sotib olinganligini yoki ushbu sarflarning ishlab chiqarishga mo‘ljallanganligini aniqlashni qiyinlashti-radi.
Jismoniy shaxslar tomonidan qilingan xaridlar uchun tuzilgan dalolat-nomalarda ularning tuzilgan joyi va sanasi, tovarning nomi, uning miqdor ko‘rsatkichi, umumiy qiymati, sotgan shaxs (xususiy tadbirkor)ning fami-liyasi, ismi-sharifi va soliq to‘lovchi xos raqami (INN), tadbirkorning dav-lat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risida guvohnoma rekvizitlari yoki jismoniy shaxsning pasport ma’lumotlari va yashash joyi ko‘rsatilishi lozim.
Tovarlar hisobdor shaxslar tomonidan chakana savdo korxonalarida naqd pulga sotib olinganida pul mablag‘lari sarflanganligi to‘g‘risida huj-jatlar mavjudligini aniqlash zarur.
Tovar boyliklar ulgurji savdo korxonalarida yoki ishlab chiqaruvchida naqd pulga sotib olnganida kassa kirim orderi kvitantsiyasi, tovar hujjati (schyot, nakladnoy, tovar-transport nakladnoyi) va schyot-faktura taqdim etilishi lozim. Bu hujjatlar tegishli tarzda rasmiylashtirilgan bo‘lishi kerak. Shuningdek, barcha hujjatlarda QQS alohida satr bilan ajratib ko‘rsatilgan-ligiga va mosligiga alohida e’tibor beriladi.
Auditor hisobdor shaxslar tomonidan sotib olingan buyumlarning ki-rim qilinganligi va ushbu buyumlarning ishlab chiqarishga yoki foydalani-shga berilganlik fakti tasdiqlanmasdan bevosita xarajat schyotlariga olib borish hollari yo‘qligini aniqlaydi.
Masalan, Bo‘nak hisobotiga 3 dona stol lampasi uchun 3000 so‘mdan jami 9000 so‘mlik kassa apparati cheki ilova qilingan. Ushbu summaga bo‘nak hisobotida Dt 9420 Kt 4230 – 9000 so‘m deb schyotlar aloqasi belgilangan. Bu summaning bevosita umumma’muriy xarajatlarga olib bo-rilishi to‘g‘rimi?