Ma`ruzalar matni

Nazorat savollari: 
1. Nafaqa va imtiyozlar haqida umumiy qoidalar 
2. Harbiy xizmatchilar va ularning oilalari uchun pensiyalar 
3. Pensiya belgilash va to’lash tartibi. 
4. Harbiy xizmatchilar pensiya ta`minoti va uning harbiy faoliyati 
rag`batlantirishdagi o’rni
5. Nogironlik bo’yicha va xizmat yili uchun pensiya tayinlash tartibi 

---

39 
6. Boquvchisini yoqotgan pensiyasini tayinlash tartibi. 
Tayanch so’zlarlar: 
Jarima - jazo sifatida undiriladigan pul. 
qamoqqa olish - hibisda saqlash 
Oklad - ish haqi miqdori 
Adabiyotlar: 
1. O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi 
2. Mudofaa to’g`risida O’zbekiston Respublikasi qonuni 
3. Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to’g`risida O’zbekiston
Respublikasi qonuni. 
4. Karimov I.A. Mamlakatning asosiy boyligi - tinchlik va quyosh. 1995. 
5. Axmedov R.U. O’zbekiston Respublikasi qurolli Kuchlari - tinchlik 
va barqarorlik kafolati. 1995. 
Mavzu-7: Harbiy adliya va surishtiruv organlari. Jinoiy ish yuritish. 
O’quv tarbiyaviy maqsadlar. 
1. Talabalarga harbiy adliya va surishtiruv organlari haqida nazariy bilim 
berish. 
2. O’zbekiston Respublikasi qurolli Kuchlar sudlov ishlari, harbiy 
prokuraturaning asosiy yo’nalishlari, qoidalari, tuzilishi va shahsiy tarkib ishtirokida 
harbiy sudlovning olib borilishi xaqida bilim va ko’nikmalar berish. 
O’quv savollari: 
1. Harbiy prokuratura faoliyatini tashkil etish, vazifalari va tamoyillari. 
2. Harbiy prokuratura faoliyatining asosiy yo’nalishlari va qoidalari. 
3. Jinoiy sud ishlab chiqarishi vazifa va tamoyillari. 
4. Qurolli Kuchlarda tergov olib borish. 

---

40 
5. Harbiy sud jarayonini shahsiy tarkib ishtirokida o’tkazish. 
1. Harbiy prokuratura faoliyatini tashkil etish, vazifalari va tamoyillari. 
Qonunni muhofaza etish organlari tizimida prokuratura muhim o’rin tutadi. 
O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasining 18-moddasiga muvofiq O’zbekiston 
Respublikasi Bosh prokurori va unga bo’ysunadigan prokurorlar zimmasiga 
mamlakatda qonunlar aniq va bir xil bajarilishi ustidan oliy nazorat yuklangan.
Bunda O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida qonunlarning
bajarilishi ustidan oliy nazorat O’zbekiston Respublikasi bosh prokurori va unga 
bo’ysunadigan harbiy prokurorlar zimmasiga yuklatilgan.
Qurolli Kuchlarilarda bevosita nazoratni amalga oshiradigan organ va 
mansabdor shaxslar birgalikda harbiy prokuraturani tashkil etadi, uning faoliyati 
O’zbekiston Respublikasi Prokuratura to’g`risidagi qonuni (9,12,92) va harbiy 
prokuratura to’g`risida nizom bilan boshqariladi.
Harbiy prokuratura quyi harbiy prokurorlarning yuqoridagilariga va 
O’zbekiston Respublikasi bosh prokuroriga bo’ysunishi bilan markazlashtirish
tamoyili asosida qurilgan.
Bosh harbiy prokuror O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi (XXII bob) 
va amaldagi qonunchilik asosida ish yuritadi. U qonunlarni to’g`ri va bir xil qo’llash 
ustidan nazorat, har qanday mahalliy tafovutlar va mahalliy hamda idoraviy 
ta`sirlardan qat`iy nazar qonunlar buzilishini aniqlash va o’z vaqtida bartaraf etish, 
buzilgan huquqlarni tiklash, aybdorlarni qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka 
tortish bo’yicha ish olib boradi. 
2. Harbiy prokuratura faoliyatining asosiy yo’nalishlari va qoidalari. 
Harbiy prokuratura organlari faoliyati qonun ustivorligini ta`minlash, huquq 
tartibotni mustahkamlash, shaxs erkinliklariga dahl qilishdan himoyalash, davlat 
mustaqilligi, ijtimoiy davlat qurilishi, siyosiy va iqtisodiy sistema, Konstituttsiyada 
belgilangan milliy guruhlar va hududiy tuzilmalar huquqlari va shu kabilarga 
qaratilgan. 
Harbiy prokuratura organlari tizimi Qurolli Kuchlar strukturasiga mos 
tuzilgan va uch asosiy bo’g`indan iborat: oliy bo’g`in-Bosh harbiy prokuratura, o’rta 
bo’g`in O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari turlari harbiy prokurorlari, quyi 
bo’g`in - gornizonlar, qo’shimchalar va ularga tenglashtirilgan harbiy prokuraturalar. 
Bosh harbiy prokuratura boshqaruvchi harbiy prokurorlik organi sifatida 
O’zbekiston Respublikasi Prokuraturasi tarkibida tashkil etiladi. Uni O’zbekiston 
Respublikasi Prezidenti tomonidan 5 yil muddatga tayinlanadigan O’zbekiston 
Respublikasi Bosh harbiy prokurori boshaqaradi.
U birinchi o’rinbosar, o’rinbosar, katta yordamchilar va yordamchilarga ega. 
Bosh harbiy prokuraturada boshqarmalar, bo’limlar, devonxona, qabulxona, 
shuningdek, harbiy prokuratura faoliyatining tobora muhim masalalari muhokama 
etiladigan komissiya tuziladi Boshqarma va bo’limlar tarkibida katta harbiy 
prokurorlar va harbiy prokurorlar bor.
Bosh harbiy prokuror huzurida o’ta muhim ishlar bo’yicha katta 
tergovchilar bo’lishi mumkin. Qurolli Kuchlar turlari harbiy prokuraturasi o’ziga 
bo’ysungan harbiy prokuraturalar uchun boshqaruv organi sanaladi.
Unga O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurori tomonidan tayinlanadigan
Qurolli Kuchlari turlari bosh prokurori rahbarlik qiladi. U bo’lim va devondan 

---

41 
iborat, harbiy prokuror birinchi o’rinbosar va o’rinbosarlar, katta yordamchilar va 
yordamchilar, o’ta muhum ishlar bo’yicha tergovchilar va katta tergovchilarga ega.
Bo’limlarda bo’lim harbiy prokurorlari faoliyat yuritadi. Garnizon harbiy
prokuraturasiga Bosh harbiy prokuror tayinlaydigan gornizon harbiy prokurori 
rahbarlik qiladi.
U o’rinbosarlar, katta yordamchi va yordamchilar, shuningdek, tergovchi va 
katta tergovchilardan iborat bo’ladi. Garnizon va harbiy prokurorlari harbiy 
prokuratura tizimi asosini tashkil etadi. 
Harbiy prokuraturaning qonun ustivorligini ta`minlash, O’zbekiston 
Respublikasi Qurolli Kuchlari qonunbuzarlikning oldini olish va tugatish yuzasidan 
ishlari quyidagi asosiy yo’nalishlarda olib boriladi: qonunlar, harbiy nizomlar va 
boshqa harbiy qonun hujjatlarining harbiy qismlar, muassasalar, Oliy O’quv yurtlari, 
korxonalar, tashkilotlar, komandirlar (boshliqlar) va boshqa mansabdor shaxslar, 
barcha harbiy xizmatchilar va o’quv yig`inga chaqirilgan harbiyga majburlar ustidan 
nazorat olib boradi. 
O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari tergov organlari tomonidan, 
harbiy prokuratura tergovchilari, shuningdek, tergov organlari va havsizlik organlari 
tergovchilari tomonidan olib boriladi.
Harbiy tribunal tasarrufida tergov qilishda qonunchilikka rioya etish ustidan 
nazorat; harbiy sudlarda ishlarni ko’rishda qonuniylik ustidan nazorat; qonun va 
harbiy nizomlarga gauptvaxtalar va qamoqqa olingan yoki ushlangan harbiy 
hizmatchilar aniqlanadigan boshqa joylarda,intizomiy batal`onlar, shuningdek, 
harbiy sudlar tayinlagan jazolarni qismlarda bajarish chog`ida amal qilish ustidan 
nazorat, 
harbiy 
prokuratura 
O’zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari 
qonunbuzarliklar jinoyatchilik va boshqa huquqbuzarliklarga qarshi kurashishga
chaqirilgan.
SHu bois unga dastlabki tergovni olib borish, jinoyat sodir etgan shaxslarni 
jinoiy javobgarlikka tortish, jinoyatchilik sabablarini aniqlash va bartaraf etish 
yuklatilgan.
Prokuratura huquqbuzarliklarning oldini olish bo’yicha choralarni ishlab 
chiqish, harbiy qonunchilikni takomillashtirishi va qonunlur targ`ibotida faol 
ishtirok etadi.
Umumiy nazorat vazifalarini bajarish uchun harbiy prokurorlar tegishli 
vakolatlarga ega. Umumiy nazorat olib borar ekanlar prokuror o’z kompetenttsiyasi 
doirasida: harbiy boshqaruv organlari, komandirlar (boshliqlar) va Qurolli Kuchlar 
boshqa mansabdor shaxslari tomonidan ishlab chiqilgan buyruqlar, yo’riqnomalar 
boshqa xujjatlarni O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi, qonunlar va harbiy
nizomlarga muvofiqligini tekshirish uchun talab qilib oladi; komandir 
(boshliqlar)dan tegishli xujjatlar, materiallar, shuningdek, ularga bo’ysunadigan 
harbiy qismlar faoliyatini tekshirish va taftishlarni qonun buzilishlari haqida mavjud 
ma`lumotlar sababini talab qiladi; qonunlarning harbiy boshqaruv organlari, harbiy 
qismlar tomonidan bajarilishini arizalar, shikoyatlar va boshqa ma`lumotlar asosida 
tekshiriladi ; mansabdor shaxslar, harbiy xizmatchilar va boshqa fuqarolarni 
chaqirib ulardan qonun buzilishlar bo’yicha tushuntirishlarni talab qiladi.
Harbiy boshqaruv organlari chiqarayotgan buyruqlar va boshqa xujjatlarga
protest yozadi; huquqbuzarlarni javobgarlikka tortadi, intizomiy yoki ma`muriy ish 
qo’zg`atadi; qonunda ko’zda tutilgan xollarda huqubuzarlik sodir etgan shaxslar 

---

42 
haqidagi ma`lumotlarni harbiy jamoalarga chora ko’rish uchun yuboradi yoki 
bunday shaxslarni qonun buzilishi haqida ogohlantiradi; qonun buzilishi bilan 
etkazilgan moddiy zararni qoplashni belgilangan tartibda ta`minlash choralarini 
ko’radi; harbiy boshqaruv organlari komandirlar va boshqa mansabdor shaxslarga 
qonun buzilishlarini tugatish, ularning sabablari va sharoitlarining oldini olish 
yuzasidan takliflar kiritadi.
Surishtiruv organlari va dastlabki tergov chog`ida qonunlar bajarilishi 
ustidan nazoratni amalga oshirib borib, harbiy prokuror o’z vakolati doirasida: bu 
organlardan tekshirish uchun sodir etilgan jinoyatlar to’g`risidagi hujjatlar, jinoyat 
ishlari va boshqa ma`lumotlarni; jinoyatchini aniqlash va qidirish haqida hujjatlarni 
talab qiladi, sodir etilgan yoki tayyorlanayotgan jinoyatlar haqida ariza va 
ma`lumotlarni hal etishda qonun talablari bajarilishini talab qiladi; jinoiy ish 
qo’zg`atadi yo buni rad etadi, jinoyatlarni tergov qilish va tasniflash, oldini olish 
chorasini tanlash masalalarida yozma ko’rsatma beradi; tintuv, pochta-telegraf 
axborotini ro’yxatga olish va ayblanuvchini lavozimidan bo’shatishni sanktsiyalaydi; 
tergov va qamoqda saqlanish muddatini uzaytiradi va shu kabilar, tergovchilar va 
surishtiruv olib borgan boshqa shaxslarning noqonuniy va asossiz qarorlarini bekor 
qiladi; ularni surishtiruv yoki dastlabki tergovdan chetlatadi; agar ular qonunni 
buzgan bo’lsa, surishtiruv organidan ishni oladi va tergovchiga topshiradi, ishni 
dastlabki tergovning bir organidan boshqasiga o’tkazadi, jinoiy-prostessual 
qonunchilikda belgilangan boshqa xarakatlarni bajaradi.
Harbiy prokurorlarning istalgan tergovi yo surishtiruv organiga jinoiy-
prostessual qonunchilikka muvofiq berilgan jinoiy ish qo’zg`atish va uni ko’rib 
chiqish bilan bog`liq bo’lgan topshiriqlari ular uchun majburiydir.
Jinoiy ish qo’zg`atilgani va tergov boshlangani to’g`risida surishtiruv organi
va tergovchi zudlik bilan harbiy prokurorga ma`lumot beradi.
Qonunlar va harbiy nizomlarning gauptvaxtalar, intizom batal`onlarida
bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshira borib, har bir prokuror muntazam 
ravishda va istalgan paytda bu joylarda bo’ladi: tegishli hujjatlarni o’rganadi 
noqonuniy ravishda gauptvaxtaga keltirilganlarni zudlik bilan ozod qiladi; qamoqqa 
olingan va sudlanganlarning saqlanishi sharoitlari va tartibini tekshiradi, noqonuniy 
hujjatlarga protest yozadi va harakatlarni to’xtatadi.
Bu holda harbiy prokuror qarori va taklifi bajarilishi majburiydir. 
Prokuratura harbiy hizmatchilar va yig`inlarga chaqirilgan harbiyga majburlar sodir 
etgan jinoyatlarning yagona hisobini yuritadi.
Harbiy nizom va harbiy prokuratura to’grisidagi qonunga muvofiq 
komandirlar (boshliqlar) har bir jinoyat xolati haqida harbiy prokurorga habar qiladi. 
3. Jinoiy sud ishlab chiqarishi vazifa va tamoyillari. 
Jinoiy sud ishlab chiqarishi (jinoiy prostess) jinoyatlarni ochish va 
aybdorlarni adolatli jazolashga chaqirilgan. U qonun bilan boshqariladigan dastlabki 
tergov, prokuratura va sudning jinoiy ishlari tergov qilish va hal etish bo’yicha 
faoliyatidan iborat. 
Jinoiy sud ishlab chiqarishi davlat faoliyati turlaridan biri. Davlat 
jinoyatchilikka qarshi kurashib, belgilangan huquq tartibotni himoya qilib, organlar 
va mansabdor shaxslarga davlat majburlash choralarini qo’llashni yuklaydi.

---

43 
Jinoiy-protsessual faoliyatni faqat qonun yo’li bilan vakolat berilgan davlat 
organlari va mansabdor shaxslar, ya`ni: sud, prokuror, tergovchi. Surishtiruv organi 
amalga oshirishga haqli.
Ular o’z vakolati doirasida qabul qilgan qarorlar muasasalar, tashkilotlar, 
mansabdor shaxslar va fuqorolar uchun majburiy. Prostessni yakunlovchi huquqiy 
hujjat - sud hukmi davlat nomidan e`lon qilinadi.
Jinoiy protses sodir etilgan yoki hozirlanayotgan jinoyat bo’yicha olib 
boriladi. Sud ishlab chiqarishi tartibi qonunda belgilangan.
Mazkur jarayoning bevosita vazifalari jinoyatni tez va to’liq ochish,
aybdorlarni fosh etish, qonunni to’g`ri qo’llashni ta`minlash, har bir jinoyat sodir 
etgan shaxs adolatli jazo olishi va aybsizning javobgarlikka tortilmasligini 
ta`minlashdir.
Qonun sud ishlab chiqarishining yanada keng ijtimoiy vazifalarini belgilab 
beradi, sud ishlab chiqarishi qonun va huquq tartibotni mustahkamlash, 
jinoyatlarning oldini olish va tugatish, O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi va 
qonunlari izchil bajarilishi, umum insoniy hamjihatlik qonunlarini hurmatlashni 
ta`minlash. Jinoyatni tez va to’liq ochish-jazo muqarrarligini ta`minlashning zarur 
shartidir. Jinoyatning tez ochilishi aybdorni javobgarlikka tortish paytini jinoyat 
sodir etilgan paytga aqinlashtirib, jazoning jinoyat oldini olish ta`sirini kuchaytiradi 
Jinoiy sud ishlab chiqarilishi aybdorning adolatli, sodir etgan jinoyati 
havfliligi va aybi darajasiga mos jazolanishini ta`minlashi kerak. Fuqorolarning 
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilishi, asossiz ravishda jinoiy 
javobgarlikka tortish va ayniqsa, sudlash davlat va uning organlarini 
deskreditatsiyalashga olib keladi. Fuqorolarni asossiz jinoiy javobgarlikka 
tortishdan himoyalash sud ishlab chiqarishning zaruriy sharti va eng muhim 
vazifalaridan biri. Odil sudlov tamoyili O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi 
106-116 moddalarida belgilangan. 
O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasida sud ishlab chiqarishi va odil 
sudlovning asosiy tamoyillari mustahkamlangan.
Bu sud mustaqilligi va sudlar dahlsizligi (106,108m); sudyalar mustaqilligi 
va faqat qonunga bo’ysunishi (112m); sudya lavozimi va deputat mandati birgalikda 
bo’lmasligi (108,112m); sudyalarning siyosiy partiya va harakatlardan holi bo’lishi 
(108,112m); va boshqalar. 
Barcha hollarda sud ochiq va oshkoraligi (yopiq sud majlisi qonunda
belgilangan hollarda saqlanadi) (113m) sud ishlab chiqarishi davlat tilida va mavjud 
joydagi ko’p istiqomat qiluvchi millat tilida qonuniy yuritilishi kerak (115m). 
Himoyachilarning tergov va sud ishlab chiqarishining barcha bosqichlaridagi 
ishtiroki 
(116m). 
O’zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi sud-huquqiy
islohotlarga keng yo’l ochib berdi.
Bu islohotlarning asosiy maqsadi - sud mustaqilligini ta`minlash. Barcha 
fuqoralar qonunga birdek amal qilishlari zarur va ular qonun tomonidan birdek 
himoyalanadi va uni buzganlik uchun birdek javobgardir.
Ijtimoiy kelib chiqishi, dini, millati va boshqa sharoitlarga ko’ra biror 
imtiyoz yoki diskriminitatsiyaga yo’l qo’yilmaydi. YAgona sud tizimiga harbiy 
sudlar ham kiradi. 
Ular O’zbekiston Respublikasi sudlari sanaladi va O’zbekiston Respublikasi 
Qurolli Kuchlari sstrukturasiga mos tuzilgan. Harbiy sudlar sistemasi asosiy bo’g`ini 

---

44 
garnizonlar harbiy sudlari bo’lib, ular birinchi instantsiya sudi sanaladi va harbiy 
sudga dahldor jinoiy ishlarning asosiy ko’pchiligi va barcha fuqorolik ishlarini 
ko’radi.
Harbiy hizmatchilar, yig`inga chaqirilganlar, havfsizlik organlari ofitserlari, 
serjantlar, askarlari sodir etgan jinoyatlar, xizmatning belgilangan tartibini buzish 
bilan bog`liq ishlar, shpionaj bilan bog`liq barcha ishlar harbiy sudda ko’riladi.
Boshqa shaxslar sodir etgan jinoyatlar faqat qonunda belgilangan hollarda 
harbiy sudda ko’rilishi mumkin. Ishni dastlabki o’rganish ish sharoitiga ko’ra
daslabki tergov yoki surishtiruv shaklida olib borilishi mumkin.
4. Qurolli Kuchlarda tergov olib borish. 
Surishtiruv jinoyatni harbiy qism komandiri buyrug`iga ko’ra surishtiruvchi - 
ofitser tomonidan jinoiy-protsessual qonunga amal qilib tergov olib borishidir.
Surishtiruv organlari amalda qism komandirlari va harbiy muassasalar
boshliqlari (jinoiy sud ishlab chiqarishi asoslariga muvofiq). Harbiy hizmatchilar, 
shuningdek hizmatchilar, muassasa, harbiy o’quv yurti, korxona va tashkilot 
xodimlari sodir etgan jinoyatlarni surishtiruv olib borishga haqli, komandirga 
surishtiruv organi huquqi berilishi harbiy intizomni boshqarish, harbiy 
hizmatchilarni qonunlar, harbiy qasamyod, nizomlar va komandirlar buyruqlarini 
aniq bajarishi ruhida tarbiyalash vositasidir. Komandir va boshliqlar surishtiruvni 
o’zi olib bormay, balki surishtiruvchi-ofitserlarga topshiradi.
Ular qism komandiri buyrig`i bilan ikki yillik muddatga buning uchun
yaxshi tayyorlangan ofitserlar hisobidan tayinlanadi. Tegishli tajriba, ko’nikmalarga 
ega bo’lgan surishtiruvchilardan biri katta surishtiruvchi qilib tayinlanadi. Unga 
yanada murakkab ishlarni surishtirish topshiriladi.
Surishtiruvchilarni tayinlash haqida buyruq nusxasi harbiy prokurorga 
yuboriladi. 
Surishtiruvchilar:
A) brigadaga - 5-6; 
B) alohida batal`onga - 3-4; 
V) alohida vzvodga - 1-2; 
G) shtab va muassasaga -2-3 surishtiruvchi hisobidan tayinlanadi. 
Surishtiruv jinoiy ish qo’zg`atilishidan boshlanadi. Jinoyat haqida xabar 
olgach, qism komandiri uni tergov qilish o’z vakolati doirasida bo’lsa, shu kuni 
jinoiy ish qo’zg`atishi shart, u tegishli qaror chiqaradi va ishni surishtiruvchilardan 
biriga topshiradi, bunda nimani qanday aniqlash kerakligini, qanday tergov 
harakatlari olib borilishi va surishtiruv qachon tugallanishi aniq ko’rsatiladi.
Aniqlangan jinoyat va surishtiruv ishlari boshlangani haqida qism komandiri 
ma`lum qiladi. qonunga ko’ra jinoyatni tergovchi tergov qilishi kerak bo’lsa, 
surishtiruv organi shoshilinch tergov xarakatlari bilangina cheklanadi, ular jinoyat 
izlarini aniqlashi va mustahkamlash, ashyoviy dalillarni topish, aybdorni aniqlash, 
guvohlar va jabrlanuvchini topish maqsadini ko’zlaydi.
Bu toifa ishlar tergovchi zudlik bilan kela olmagan yoki harbiy prokurorning 
bevosita ko’rsatmasi bo’lgan hollarda bajariladi. Boshqa hollarda surishtiruv organi 
majburiyati harbiy prokurorga ma`lum qilish va jinoyat sodir etilgan joyni tergovchi 
kelguncha qo’riqlashdan iborat. 
Tergovchining zudlik bilan etib kelishi mushkul bo’lmagan hollarda, 
shuningdek, harbiy prokuror ko’rsatmasi bo’yicha qism komandiri jinoiy ishh 

---

45 
qo’zg`aydi va shoshilinch tergov harakatlari: joyni ko’zdan kechirish, tintuv, 
guvohlarni so’roq qilish, gumondorlarni tutish va so’roq qilish, jabrlanuvchi va 
guvohlarni so’roq qilish haqida ko’rsatma beradi.
Daslabki tergov shart bo’lgan ishlarda surishtiruv 10 sutkagacha (jinoiy ish 
qo’zg`atilgan kundan boshlab) davom etishi mumkin. qism komandiri harbiy
prokuror ko’rsatmasi yoki 10 kunlik muddatni kutmay ishni harbiy prokuror yoki
tergovchiga topshirishi zarur. Bu holda surishtiruvchi ishni qism komandiri
tasdiqlagan ketma-ketlikda o’tkazish haqida qaror chiqaradi.
Og`ir bo’lmagan, ishning oxirda alohida qiyinchilik tug`dirmaydigan ishlar 
bo’yicha, ularda dastlabki tergov o’tkazishi zarur bo’lmasa, surishtiruv organi 
tergovni to’liq hajmda olib borishi mumkin. Surishtiruv bir oygacha davom etadi va 
natijalariga ko’ra ayblov hulosasi tuzish yoki jinoiy ishni to’xtatish yoki tugatish 
haqida qilish bilan tugatiladi. Surishtiruv o’tkazish muddati qonuniy asosda harbiy 
prokuror tomonidan uzaytirilishi mumkin. 
5. Harbiy sud jarayonini shaxsiy tarkib ishtirokida o’tkazish. 
Sud faoliyati oshkoraligi salbiy xodisalar bilan kurashning samarador usuli 
va shu bois harbiy sudlar tobora dolzarb ishlarni, katta tarbiyaviy ahamiyati bo’lgan 
ishlarni harbiy qismlarda shaxsiy tarkib ishtirokida ko’radi. 
SHaxsiy tarkib ishtirokidagi sud jarayoni qism qo’mondonligi va 
jamoatchiligining faol ishtirokida tayyorlanadi. Bu kabi ishga bevosita rahbarlikni
shaxsiy tarkib bilan ishlash bo’yicha qism komandiri o’rinbosari amalga oshiradi.
Komandir jamoat tashkilotlari, harbiy tribunal va harbiy prokuratura bilan 
hamkorlikda u shahsiy tarkibni protsessga tayyorlaydi va uning natijalarini
tarbiyaviy maqsadlarda samarali qo’llash uchun choralar ko’radi.
Sud jarayoning tarbiyaviy ta`siri uni shaxsiy tarkib ishtirokida o’tkazish 
maqsadga muvofiqligi haqidagi qaror qanchalik to’g`ri ekaniga bog`liq, ishni ko’rish 
zarur tarbiyaviy samara berish uchun u dolzarb va ibratli bo’lishi kerak harbiy 
qismdagi protsess tashkiliy jihatdan puxta tayyorlanishi lozim.
Ishtirok etadigan harbiy xizmatchilar aniqlanishi, holat tayyorlanishi, 
protsess joyiga sud tarkibi o’z vaqtida kelishini ta`minlash, sud protsessi 
qatnashchilari: tarjimon, guvohlar, ekspertning o’z vaqtida kelishini ta`minlashi; sud 
komendanti, konvoy ajratish va unga yo’riqnoma berish va zarur.
Bu ishlarda, yuzaki qaraganda mayda ko’ringan har bir xato protsess 
samaradorligini pasaytirshi yo uni butunlay barbod qilishi mumkin. Protsessga 
tayyorgarlik qo’mondonlik, harbiy tribunal va prokuratura birgalikda ishlagan reja 
asosida boradi.
Reja ish hususiyatlari va jarayonni o’tkazish sharoitini hisobga olib tuzilishi 
kerak. Unda shaxsiy tarkib bilan suhbatlar, shaxsiy tarkib yig`ilishi; faollar 
yig`ilishi; ofitserlarning yig`ilishlari va shu kabilar aks etadi.
Protsess natijalarini tushuntirish ishlari ham o’rin egallaydi. O’tkazilgan ish 
bo’yicha tushintirishlar ish mazmuni va sud natijalarini butun shaxsiy tarkibga 
o’tkazishdan iborat.
SHu maqsadda harbiy tribunal hukm nusxasinni qism komandiriga
yuboradi. Odatda bu hukm ertalabki saf tortish chog`ida o’qib eshittiriladi.
Tushintirish ishlarini qism komandirining shaxsiy tarkib bo’yicha
o’rinbosarlari, harbiy yustitsiya xodimlari olib boradi, harbiy sud hukmlari mohiyati 
armiya matbuotida yoritilib boriladi va boshqa qism xizmatchilariga etkaziladi. 

---

46