Materialshunoslik

 
 

---

42 
5-MAVZU: RANGLI METALLAR VA ULARNING 
QOTISHMALARI
 
 
Tayanch so’zlar: mis, qotishma, latun, bronza, alyuminiy, 
magniy 
qotishma, 
titan 
qotishma, 
antifriktsion, 
bosmaxona 
qotishmalari, oltin, kumush, platina, alyuminiy, raketasozlik, 
mashinasozlik, radiotexnika, elektrotexnika, rux, molibden, volfram, 
magniy, kobalt, vannadiy, xrom . 
5.1. Mis asosidagi qotishmalar. (Latunlar) 
Rangli metallar ham konstuktsion materiallar tarikibiga kirib, 
xalq xo’jaligini turli sohalarda masalan, aviatsiya sanoatida, 
raketasozlik, elektrotexnika, radiotexnika, mashinasozlik sanoatida 
keg ko’lamda foydalaniladi. 
Rangli metallar jumlasiga (Ai) oltin, (Ad) kumush, (Rt) 
platina,(Zp) rux, (Si) mis, (Ti) titan, (Ni) nikel,(Md) magniy, (Al) 
alyuminniy, (Rv) qo’rg’oshin, (Sp) qalay,(Sch) xrom, (W) volfrom, 
(V) vannadiy, (So) kobalt, (Mo) molibdan va hokazolar kiradi. 
 
5.1-rasm. Rangli metal turlari. 
Misni rux, qalay, qo’rg’oshin, temir, marganes va boshqa 
elementlar bilan hosil qilgan birikmalarga mis qotishmalari deyiladi. 
Mis qotishmalari latunlar va bronzalarga ajratiladi. 
Latunlar.
Latun mis bilan ruxning qotishmasi bo’lib, uning 
texnologik va mexanik xossalari yuqori bo’ladi. Ularning keng 
foydalaniladiganlari tarkibida rux miqdori 40-42% bo’ladi. Tarkibida 
rux 39% bo’lgan latun 
a
qattiq eritma bo’lib, bunda shuning 
elementar fazoviy kristall panjarasi saqlangan holda ayrim atomlari Zn 

---

43 
bilan o’rin almashhadi. Shu sababli, bu latunlar plastik, puxta va
korroziyabardoshh bo’ladi. Qotishmaning likvidus va solidus 
chiziqlarining yaqinligi sababli ular yaxshi quyma xossalariga ham 
ega bo’ladi. Tarkibida rux miqdori 46% bo’lganlari αβ
1
fazaga ega. 
β
1
faza juda qattiq va mo’rt bo’ladi. Latunlarning mexanik va 
texnologik xossalarini yanada yaxshilash uchun ularga ma’lum
miqdorda Al, Ni, Si, Mn, Pb, Fe va boshqa elementlar qo’shib, 
maxsus latunlar olinadi. Latunlarga qo’shiladigan elementlarning turi 
va miqdori qotishmadan ko’tilgan xossalarga ko’ra belgilanadi. 
GOST2060-73 bo’yicha L harfi va raqamlar bilan markalanadi. 
Masalan, L96 da L harfi latun ekanligini 96 raqami esa qotishma 
tarkibidagi 96% mis borligini bildiradi. Maxsus latunlarni 
markalashda L harfidan keyin qotishma tarkibiga kiritilgan elementlar 
nomlarini bosh harfi keyin esa raqamlar yoziladi. 9-jadvalda 
latunlarning ayrim markalari, mexanik xossalari va ishlatilish joylari 
keltirilgan. (GOST15527-70 va GOST17711-72). Masalan, LS59-1
da LS-qo’rg’oshinli latunni, undan keyingi raqam esa mis (59%) va 
rux (1%) miqdorini bildiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, latun 
tarkibidagi mis qancha ko’p bo’lsa, uning plastikligi, 
korroziyabardoshhligi Shuncha ortadi. Latunlarning texnologik 
ko’rasatkichlariga 
ko’ra 
ular 
bosim 
bilan 
ishlanadigan 
(deformatsiyaga beriladigan) va quymalar olinadigan xillarga 
ajratiladi. 
Bosim bilan ishlanadigan latunlar (L96, LS59-1, LAJ60-1-1 va 
boshqalar) yuqori plastik xossaga ega bo’lib, ulardan olingan 
quymalar bosim bilan ishlanib ulardan listlar, lentalar, trubalar 
tayyorlanadi. Quyma latunlarning (LK80-3L) LKS80-3-3, LMUJ-52-
4-1 va boshqalar oquvchanligi yuqori bo’lib, likvidatsiyaga ham 
beriluvchi antifriktsion xossaga ega. Bu qotishmalardan 
podshipniklar, 
vtulkalar, 
chervyakli 
vintlarning 
zagotovkalari 
qoliplarga quyish yo’li bilan tayyorlanadi. 

---

44