Mavzu -4: Psixologiya fanining paydo bo`lishi XX asrda psixologiyada

Mavzu -5: Psixologiya maktablari. 

Reja: 
1. Psixologik maktablar haqida tushuncha. 

2. Vyursburg maktabi. 
3. Bixeoviorizm maktabi. 
4. Geshtalt- psixologiya. 

Psixologiya fani taraqqiyotida nemis psixologiya maktabi muxim o`rinlardan birini egalladi. XX-asrning boshlarida Germoriyada Vyursburg psixologiya maktabi deb nomlangan yangi yo`nalishga ega bo`lgan psixik oqim vjudga keldi. Mazkur yo`nalishning yirik vakillari sifatida O. Kyul’pe, K. Byuler, O. Messer, Ax. Nartis va boshhalarni sanab o`tish mumkin. Ushbu ilmiy maktab namoyondalari o`zlarining ekperimental tadqiqotlari bilan tafakkur muammosining rivojiga ma’lum darajada qissa qo`sha oldilar. Vyursburg psixologiya maktabim vakillari psixologiya tarixida keng o`rin egallagan assotsiativ psixologiyani tanqid kilib chiqdilar va sinaluvchilarni o`zini o`z kuzatish metodiga suyangan qolda tajribalar o`tkazish uslubi bilan yuksak darajada taraqqiy etgan psixik jarayonlarni

jumladan, tafakkurni xissiy boskichda turgan psixik jarayonlarga , ya’ni sezgi va tasavvurlarga ajratib o`rganishda ratsional (aqliy) bosqichdagi murakkab ruhiy jarayonlar ana shu ajratilgan jixatlardan mexanik ravishda vujudga keladi deb tushuntirish mumkin emasligini eksperimental yo`l bilag isbotlashga harakat kildilar. Ekperimental ishlarning ijodkorlari, tashkilotchilari va tashabbkskorlari bo`lib maydonga chiqqan Byuler, Messer,Kyulpe, singari namoyodalari psixologik tajribalarni dastavval o`zining o`zi kuzatish metodini o`zlari ustida o`tkazganlar. Lekin ular olinadigan natijalarning obyektiv bo`lishga kamroq e’tibor bergan. Vyursburg psixologiya maktabining namoyondalari tafakkur-bu ichki harakat (akt-asfus “harakat” degan ma’noni anglatadi) dir deb qaray
boshladilar. O`zini o`zi kuzatish metodidan foydalanib ish tutishi ular mana
bunday ifodaning ma’nosini tushuntirib berishlari lozim: “Tafakkur qaddan
tashhari mashaqqatliki, shunga qaramay ko`pchilik shunchaki xukm
chiharishni ma’qul ko`rdilar”. Shuningdek, ular oldida munosabatlarni o`rgatish 
(“qism” “yaxlit,” “tur”, “jins”) obyektning nisbatan va o`zaro munosabatlarini ,
ushbu mknosabatlarini yaqqol a’zolarini idrok qilishni aniqlash vazifalari
turadi.

XIX asrning oxirida bir qancha amerika psixolog va fizialoglari,

jumladan , E.Torndayk (1874-1949y), Dj.Uotson (1878-1958y) va boshыalar

empirik psixologiyani tanыid qilib chiqdilar. Ular, avvalo, bu psixologiya
faydalanib kelayotgan o`z-o`zini kuzatish metodi haqiqiy ilmiy bilimlar bera
lomaydi, chunki uning xulosalari subyektiv harakterga egadir . 
Haqiqiy ilmiy bilimlar obyektiv va aniq bo`lmoqi kerak. Psixologiya
falsafa faniga emas balki xozirgi zamon tabiatshunosligiga tayanmoqi va
bashqa tabiy fanlari singari tashqi tajriba dalillari asosida kurilmoqi kerak.
Psixik hayotni obyektiv meiod bilan o`rganishda ongning subyektiv

xodisalari inson shaxsining ichki psixik kechinmalari inobatga olinmaydi. 

Obyektiv metodlar bilan organizmning harakatlari uning mimika va ishoralari
nutq va boshhalarnigina o`rganish mumkin.
Uotson o`zining psixologiya sohasidagi asosiy asarini “psixologiya xulq

haqidagigi fan” deb nomladi. “Bixevior degan so`z ingilizcha -xulq degan so`z” 

Amerika psixologiyasidagi bu yunalish shuning uchun ham “Bixevioirizm”
(Xulq sixologiyasi) deb atadi. 
Odatda biz, organizmning harakatlari -mimika, imo-ishoralar, nutq ichki 

va ruhiy kechiriklarning faqatgina tashqi zoxira deb bilamiz. Traditsion-

raditsionalistik va empirik psixologiya ham bizning harakatlarimizni

kupchiligini ichki psixik kechiriklarining faqat tashqi ifodasidir deb

ta’kidlagan. 
Lekin bixevioristlar inson xulkini bunday tushuntirishni ilmiy emas deb

rad qildilar. Ularning davosiga ko`ra, fizik qonuniyatlariga bo`y sunmaydigan

fiziologik xususiyatlar inson xulqiga ta’sir qiladigan va uni boshqaradigan
aloqida psixik faoliyati yoki ong faoliyatini buzilishi mumkin emas.
Psixik va ong haqidagi Uotson: “Agar bixeviorizm fanda” qandaydir

ko`zga ko`rinarli o`rin olishni xoxlasa (lohal aniq obyektiv metod sifatida

bo`lsa ham), u “ong” tushunchasini mutlako rad kilmoqi kerak... Ong va uning
takidiy elementlari-bo`larning barchasi quruh gapdan iborat deb atagan. 
Shuning bilan bixevioristlar psixologiyasining oddiy terminalogiyasini

ham uloqtirib tashlaydilar. Ushbu Uotsonning o`zi yana shunday dedi: “Sexgi, 

idrok, diqqat, iroda, xayol...” kabi tushunchalardan, biror uimsa to`liq
tushungan foydalana olishini men mutlaqo bilmayman va unga ishonmayman
ham. 

Bixeviorizmning asoschisi Torndayk kuzatish metodi va maxsus

eksperimetlar o`tkazish bilan hayvonlarda (asosan, kalamushlarda) malaka xosil

qilish protsessini o`rgangan. Torndayk hayvonlar psixikasi o`rganishdagi xuddi
shu obyektiv metodlarni inson psixik hayotini urganishga ham kuchirish ( 
tadbiq qilish) mumkin deb hisoblanadi. Inson xulki reaksiyalar yiqindisi
sifatida bitta emas, balki butun bir qo`zqovchilar sistemasi bilan vujudgv
keltiradi. Organizimning javob harakatlari yiqindisi harakatlari yiqindisini
(xulqini) ro`yobga chiharuvchi barcha qo`zqovchilarning murakkab yiqindisini
bixevioristlar situatsiya (tashqi sharoit) deb ataydilar. 
Bixeviorizm nuqtai-nazardan, inson xulqi ong faoliyati bilan emas, balki
tashqi qo`zqovchilarning yiqindisi bulgan situatsiya bilan belgilanadi. 
Bixeviorizm nuqtai nazaricha, ta’lim va tarbiya tarbiyalanuvchilar va

uquvchilar ongiga tarbiyachi va o`quvchi tomonidan ta’sir qilishdan emas,

balki tegishli situatsiya (sharoit) tashki qilishdan iboratdir. 
Bu situatsiya organizmga bevasita ta’sir kilib inson qulqini kerakli

yo`nalishda shakillantirmoqi kerak. Ta’lim va tarbiya protsessining o`zi esa, 

kerakli malakalar xosil qilishga tenglashtirib qo`yiladi, boshqacha qilib aytganda 
ta’lim va tarbiya protsessi pressirovkadan iborat qilib qo`yiladi. 
Geshtal’t- pisixologiya ,yoki boshqachasiga struktura, yaxlit pisixologiya. Bu 

yo`nalishning asosiy vakillari X.Erenfel’s, V Keller, q qofkalardir. Bu psixologlar 

barcha murakkab psixik protsesslar elementlar xodisalardan sezgilardan tarkib 
topadi deb hisoblangan assotsiativ psixologiyaning vakillari bu ta’limotga qarama-
harshi o`laroq, har bir psixik xodisa yaxlit obrazdir, yaxlit struktura- geshtal’tdir 
degan nazariyani ilgari surdilar. Har bir psixik xodisaning mazmuni uning tarkibiga 
kirgan qism va yeeyementlarning yiqindisiga nisbatan mazmundorroq hamda 
boyroqdir.Ayrim epement va qisimlarning yiqindisi butunning mazmunini 

belgilamaydi balki, aksincha butun kism va elementlarning xususiyatlarini belgilab 

beradi.
Bu psixik strukturaning yaxlitligi nazariyasi avvalo, idrok faktlari osasida 

ishlab chiharilgan edi. Idrok- bu sezgilarning yiqindisi emas, balki yaxlit obrozdir 

deb ta’kidlanardi. Psixik maxsulotlar va strukturalarning yaxlitligi bu ta’limot 
xotira ta’fakkur va iroda xodisalariga tadbiq qilingan edi. 
Bu alohida- alohida yo`nalish vaoqimlar bir qancha umumiy xususiyatlarga ega 
bo`lgan xolda “empirik psixologiya ” degan umumiy nom ostida birlashdilar.
Psixologiyaning predmeti va yetodlarini bir xil tushunish bu barcha omillarning 
birlashuviga sababchi bo`ldi.
Mavzu -6: Psixoanaliz. 

Reja: 

1. Freydizm maktabi. 
2. Gipnoz haqida tushuncha. 
3. Ong va ongsizlik haqida tushuncha. 
4. Shaxs tuzilishi Freyd talkinida. 

Gipnoz 
Gipnotik xolat (gipnoz) - uygoklik bilan uykuga utish orasidagi chala uyku 

xolatidir. Bosh miya postlogining bir kismi tormozlanib,chet ta’surotlarni idrok 
etilmasdan kolishiga sabab bo`ladi,bosh miya pustlogining boshka kismlarida 
gipnotik fazalar- barobarlashtiruvchi faza paradoksol, ultrapadoksol fazalar karor 
topadi. Psixologning inontirib aytganlari patsiyent dikkatini chalgitadigan chet va 
tankidiy fikrlarga tuknaщ kelmasdan, "yengilmas harakat kasb etadi.Kasalni gipnoz 
kilishni kupgina usullari bor. Eng muximlarini keltirib utamiz.Odam uxlab uxlab 
ketayotganini tasvirlovchi bir ’ildagi kiska jumlalarni bir oxangda takrorlab turish 
yuli bilan bemorni uxlatib kuysa bo`ladi(suz bilan uxlatish).Masalan:" Butun a’zoyi 
badaningiz tin olib, muskullaringiz bushashib turibdi.Atrofingiz jimjit.Butun 
badaningiz, yayrab ketayapti. Kuzlaringiz yumilib ketayapti.Kul va oyoklaringiz 
ogir tortib,juda uykungiz kelayapti. Fikrlaringiz xiralashib, chalkashib kelmokda. 
Hamma gam - tashvish va xayajonlar sizni tark etgan.Mudrok bosib , orom 
olmokdasiz.Sizni tobora kuprok … tobora kuprok uyku bosmokda.Uxlay koling … 
uxlay koling…"
Gipnotik xolat yuzaki,urta va kattik gipnozga bulinadi. Yuzaki gipnoz kuz 
kovoklari va kul- oyoklar ogir tortib, mudrok bosadigan,kupincha puls va nafas 
siyraklanib koladigan xolatdir Gipnoz seansidan keyin kasal bulib utgan hamma 
xodisalarni eslab koladi.
Urtacha gipnoz- yengil uykudir, kasal kuzuni ochaolmaydi, suz bilan ta’sir 
kurstib, harakat sferasi (suz ta’siri bilan vujudga keltirilgan parezlar, 

giperkenizlar,katalepsiya ) bilan sezgi sferalarida (anisteziya , giperesteziya) 

uzgarishlar keltirib chikrishi mumkin.urtacha gipnozdan keyin ham seans vaktida 
ruy bergan xodisalar xotirada saklanib koladi. 
Kattik chukur gipnoz (boshkacha aytganda somnambulizm, lotincha samnus- 
uyku va ambulore-yurmok, ya’ni uykuda yurmok suzaridan olingan)- ruyirost 
gipnotik uykudir. 
Davo maksadida gipnoz xolatidan ikki xil - uz xolicha foydalanish va gipnoz 
vaktida suz bilan ta’sir kursatish inontirish uchun foydalanish mumkin.Gipnoz 
vaktida inontrishdan foydalanish usuli kuprok qo`llaniladi.Suz bilan ta’sir 
kursatib,ishontirish ipperativ (buyurivchi ) va izoxlovchi (tushuntirib beruvchi) 
ta’sirga bulinadi.Ikkinchi xolda inontirish sabab , vajlarni kursatib berib, kasalga 
tushuntirish, unda ishonch xosil kilish bilan birga olib boriladi.
Abu ali Ibn Sinoning psixologik karashlari
Ibn Sino 980 yili buxoro yakinidagi Afshona kishlogida tugildi. Yosh Ibn Sinoning 
Buxorodagi hayoti uning ilm jixatdan shakllanishiga katta ta’sir kursatdi. 999 yilda 
Buxoro Koraxoniylar tomonidan bosib olindi.Ibn Sino 1002 yili Xorazmga 
ketadi.Bu yerda uz davrining yetuk olimlari bulgan Abu Rayxon Beruniy , Masixiy 
, ibn Irok , Abu Xayr Hammor kabilar bilan mulokatda bo`ladi. Maxmud Gaznaviy 
boskinchilik urushlarini kuchaytirib , Xorazmga xuruj kila boshlagach, Gaznaviy 
ta’kibidan kochib Ibn Sino Eronning turli shaharlarida yurishga majbur bo`ladi. 
Umrining yarmida Hamadonda saroy tabibi va vazirlik lavozimida xizmat kilib, shu 
yerda 1037 yil 18 iyunda 57 yoshda vafot etadi. Ibn Sino 450 dan ortik asar 
koldirdi, shulardan 190 ga yakini falsafa, mantik , psixologiya , axlokshunoslik , va 
ijtimoiy - siyosiy masalalarga bagishlangandir. Bizgacha Ibn Sino asrlarining 100 
tachasi yetib kelgan. Ibn sinoning bilish haqidagi ta’limoti xususan xissiy bilish 
sezgilar, sezgi haqidagi fikrlarni uning "Tib konunlari " asarida inson fizologiyasi 
va psixologiyasi asosida talkin etiladi. Ibn Sino sezgini tashki va ichki sezgilarga 
ajratdi. Tashki sezgi insonni tashki oalm bilan boglaydi, ular 5ta - kurish, eshitish 
tam-maza bilish, xid va teri sezgisi. Bo`lar insoning ma’lum organalari- teri, 
kuz,ogiz,burun,kulok bilan uzviy boglik.
Ichki sezgilar- bu umumiy taxmin etuvchi, ifodalovchi, eslab koluvchi ( xotira ), 
tasavvur etuvchi sezgilardir. Buichki sezgilar tashki sezgilar asosida shakllanib 
tashkaridan olingan ayrim sezgilarni umumlashtirish, uni kabul etish, xorirada 
saklash sung tasavvur etish uchun xizmat kiladilar.Tibbiyotni chukur urganish 
asosida Ibn Sino miyani barcha sezgilaridan boruvchi nerv markazi, umuman inson 
nerv sistemasining markazi ekanligi haqidagi ta’limotni olga surdi. 
Inson tana va jondan tashkil topadi , miya jonni boshkarib turuvchi markazdir. 
Ibn Sino fikricha, usimliklar va hayvonlar , inson ham kandaydir uzi xos ichki 
kuchga -jonga egadir.Inson joni -eng oliy vayetukdir , ya’ni ufikrlash xislatiga 
egadir va mavxum tushunchalarni uzlashtirish, maksadli harakatlarni amalga oshiri 
kobiliyatiga egadir. Akl, demak inson jonining oliy darajasidagi ifodasidir.

Mavjudodning mohiyatiini bilish inson joni, tafakkurini dunyoviy akl bilan 

kushilishi asosida vujudga keladi, ya’ni dunyoviy akl inson aklning faolligini, 
bilishdagi muaffakiyatlarni ta’minlaydi. Inson bilimlarini hammasi ham tashki 
sezgilar yordamida kulga kiritilmaydi, boshlangich sezgi orkali bilb bulmaydigan 
aksiomalar, akidalarni inson tafakkuri dunyoviy akldan oladi.Yani dunyoviy akl 
inson aklining tula va barkamol bo`lishi uchun imkon yaratadi. Dunyoviy akl 
insonda akliy kuch va muxokama, muloxaza kuvvatlarining shaklanishida ishtirok 
etadi. Bu kuvvat esa insonga xos bulgan mantikiy tafakkur vujudga kelishida xal 
etuvchi rol uynaydi.