Mavzu : Geterogen katalizdagi faollantiruvchilar va zaharlar haqidagi tushunchalar Reja

PROMOTORLAR
Ko‘pincha, katalizatorlarning aktivligi turli qo‘shimchalar ta‘sirida oshadi. Bu qo‘shimchalar aktivlovchilar deyiladi. Masalan: CO+H2O CO2+H2
Temir va nikel katalizatorlarning aktivligi ularga qo‘shilgan xrom ta‘sirida kuchayadi. Temir, nikel va xrom oksid aralashmasidan iborat katalizator hatto uy temperaturasida ham aktiv bo‘la oladi. Iridiyning aktivligi juda oz miqdor platina qo‘shilganda anchagina oshadi. Hozirgi zamon texnikasida katalizatorlarning aktivligini ana shu tarzda oshirish usuli keng ravishda qo‘llaniladi.
Ma‘lum reaksiya uchun katalizator bo‘lmay, shu reaksiyaning katalizatorlari aktivligini oshiruvchi qo‘shimchalar promotorlar deb, promotorlar qo‘shish esa promotorlash deb ataladi. Masalan, seriy va toriy moddalari gidrogenlovchi katalizator emas, lekin ularning har biri nikelga 5 protsentdan qo‘shilganda CO2 CH4 ga aylantirish protsessida katalizator aktivligini 10 marta oshiradi. Nikelga Al2O3 dan 14,5 protsent qo‘shib tayyorlangan katalizator CO ning Cr, Mo, V, W metallarida ham huddi shunday xossalar bor.
YOYUVCHILAR
Ko‘pincha katalizator g‘ovak moddalar yuzasiga surtilgan holda ishlatiladi. Bunday g‘ovak moddalar yoyuvchilar yoki treger deb ataladi. Katalizatorlardan bunday tarzda (tejamlilik Pt, Pd, Ir, Os, Au singari qimmatbaho katalizatorlar ishlatishda ayniqsa muhimdir); 2) katalizator bir joyda to‘planib turmay, yoyilgan, ya‘ni maydalangan holda bo‘ladi, natijada yuzasi kattalashadi; 3) ishlash vaqtida o‘tirib qolmaydi; 4) katalizatorning mexanik mustahkamligi oshadi va yopishqoqligi kamayadi. Katalizator yoyuvchida bo‘lganda ham uning suyuqlanish temperaturasdan pastda atomlarning siljishi natijasida yopishqoq bo‘lib qolishi mumkin. Bu hodisaga yoyuvchi tabiatning ham ta‘siri bo‘ladi; 5) yoyilgan katalizator zaharlanishga kamroq beriladigan bo‘ladi.


KATALIZATOR ZAHARLARI
Ba‘zi moddalar katalizatorlarning aktivligini kamaytiradi yoki butunlay yo‘qotadi. Bunday moddalar katalizator zahari yoki kontakt zahari, ba‘zan esa antikatalizator deb ataladi. Tipik zaharlarga B,O2 As, PH3, AsH3, As2O3, P2O5, HgCl2, HgBr2 lar misol bo‘la oladi. Katalizatorning zaharalanishi 4 xil bo‘lishi mumkin: 1) qaytar zaharlanish, 2) qaytmas zaharlanish, 3) kummulativ zaharlanish, 4) qulay zaharlanish.


MANFIY KATALIZ
Ba‘zi moddalar reaksiyaning tezligini kamaytiradi. Bunday moddalar manfiy katalizator deyiladi. So‘nggi vaqtlarda ba‘zi reaksiyalarni (masalan, yonish protsesslarini) sekinlatish, ba‘zi moddalarning parchalanishini susaytirish, ularning barqarorligini saqlash ishlari muhim ahamiyatga ega bo‘lib qoldi. Shu munosabat bilan manfiy katalizning roli oshmoqda. Lekin manfiy kataliz juda kam uchraydi va oz tekshirilgan.