Mavzu : Ko‘ndalang kesimlar, mustahkamlagich turlari va kon lahimlarini o‘tkazish usullari Reja: Mustahkamlagich materiallari Kon lahimi mustahkamlagichlari Kon lahimlarini o‘tish usullari va texnalogiyasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Mustahkamlagich

Boshi berk uzun lahimlarni shamollatish usullari
: 
a — puflama usuli; b — so‘rma usuli; d — aralash usul; 1 — puflovchi ventilyatorlar; 2 
— so‘ruvchi ventilyatorlar; 3 — quvurlar.
Boshi berk lahimlami shamollatishda o’q yo’nalishli va markazdan qochirma rusumli 
mahalliy ventilyatorlar qo’lla- niladi. Bu ventilyatorlarni shamollatiladigan lahim og’zidan 
kamida 10 m masofaga o’rnatish kerak.
VS—7 rusumli markazdan qochirma ventilyatorlar uzunligi 2500 m gacha bo’lgan 
lahimlarni shamollatishda qo’llaniladi. Xavfsizlik qoidalariga ko’ra, elektr yuritmali 
ventilyatorlar qo’l- lanishi man etilgan lahimlarni (gaz va changlarning portlashi xavfi bor 
lahimlarni) shamollatish uchun VMP—3M, VMP— 5M rusumli pnevmoyuritmali 
ventilyatorlardan foydalaniladi.
Shamollatish quvurlari turli materiallardan yasalgan bo’lishi mumkin. Materialsimon 
quvurlar rezinalashtirilgan to’qima gazmollardan yasalgan bodib, diametri 500—600 mm, 
bir bodagining uzunligi 5—30 m bodishi mumkin. Metall quvurlar qalinligi 1—3 mm 
bodgan podat varaqlaridan yasalgan bodib, diametri 800 mm, uzunligi esa 2—3 m gacha 
bodishi mumkin. Portlatishdan so’ng kavjoyni shamollatish vaqti 15—20 daqiqa- dan ko’p 
bodmasligi kerak.
Lahimlarni bug’ulab portlatish usulida odishda massivdan ajratib olingan jins yoki foydali 
qazilmani transport vositasiga yuklash zaruriyati tugdladi. Bu lahim o’tish siklidagi eng 
uzoq davom etadigan va ko’p mehnat talab qiladigan jarayonlardan biri hisoblanadi. Bu 
jarayon turli yuklash mashinalari bilan mexanizatsiyalashtirilgan. Bu mashinalarning 
ishlash tarzi uzluksiz va davriy (siklli) ishlash turlariga bodinadi
Cho’michli yuklash mashinalari davriy (siklli) ishlaydigan yuklash mashinalari 
hisoblanadi.
Uzluksiz ishlaydigan mashinalar (2PNB 2, 1PNB 2B va boshqalar) o’rmalovchi 
mashinalar bodib, ikkita sidirgdch «qodlar» ularning ish quroli hisoblanadi. Mashina 
qodlari uzluksiz yon tomondagi maydalangan jinslarni (ko’mirni) si- dirib, sidirgdchli yoki 
plastinkali konveyerga tushirib beradi va jinslar konveyer orqali transport vositalariga 
yuklanadi.
Yuklash mashinasini tanlab olishga qator omillar ta’sir etadi, asosiylari: yuklanadigan 
konjinsining tavsifi; lahim ko’ndalang kesim yuzasining odchamlari; lahimning qiyalik 
burchagi; shaxtaning gazdorlik holati
lahim o‘tuvchi komplekslar yaratilgan. Masalan, «Sibir — 1» kompleksi MDH 
mamlakatlari ko‘mir shaxtalarida keng qodlanilmoqda. Bu kompleks konstruktiv 
texnologik jihatdan o‘zaro bog‘langan uskunalar tizimi ko‘rinishida bo‘lib, chig‘ir 
(лебёдка) yordamida relsda harakatlanadi.
Portlatilgan kon massasini to‘la yoki qisman transport vositasiga yuklangandan so‘ng 
lahimli vaqtinchalik (zarurat tug‘ilganda), keyinchalik doimiy mustahkamlashga 
kirishiladi. Yog‘och mustahkamlagichlar kavjoy surilishi bilanoq qo‘lda o‘rnatiladi. 
Mustahkamlagichlarni o‘rnatish quyidagi jarayon va operatsiyalardan tashkil topadi: 
mustahkamlagich romlarini o‘rnatilishga joy tayyorlash va uning ustunlarini tiklash uchun 
chuqurchalar hosil qilish; romni o‘rnatish; lahim yonlari va shiftlariga toqilar terish; toqi 
va lahim devorlari orasidagi bo‘shliqni tosh yoki boshqa materiallar bilan to’ldirish.

---

Romlar lahim o‘qiga tik va bir-biridan ma’lum masofada (0,6—1,0) o‘rnatiladi. 
Trapetsiyasimon romlar ustunlari gori- zontga nisbatan 80—85° qiyalikda tiklanadi.
Trapetsiyasimon metall mustahkamlagichlarni o‘rnatish ham yog‘och 
mustahkamlagichlarni o‘rnatish tartibi kabidir. Metall mustahkamlagichlarni tiklash kam 
mexanizatsiyalashgan bo‘lib, asosan, yo‘l kuchi bilan bajariladi. Ayrim jarayonlami 
bajarish uchun o‘rnatgich, ko‘targich kabi mexanizmlardan foydalaniladi. Ba’zida 
arkasimon to‘sinlarni ko‘tarishda lahim o‘tuvchi kombayn strelasidan foydalaniladi.
Monolit va temir-beton mustahkamlagichlarni o‘rnatishda yig‘ma yoki suriluvchi 
(mexanizatsiyalashgan) opalubkalar qodlaniladi. Yig‘ma opalubka o‘rnatilgandan keyin 
lahim de- vorlari beton bilan tiklanadi. Dastlab, 100—150 mm qalinlikdagi qatlam 
shaklida beton quyiladi, uni obdon zichlanadi, ikkinchi qatlamni quyib, u ham zichlanadi 
va hokazo.
Lahimning har ikki devori beton bilan tiklangandan so‘ng gumbaz ostiga yarimaylana 
shaklidagi opalubkani hosil qiluv- chi yig‘ma opalubka elementlari o‘rnatiladi, har ikki 
devor tomonidan gumbaz markazi tomon beton quyilib, mustah- kamlagich arkasi barpo 
etiladi.
Yig‘ma beton (temir-beton) mustahkamlagichlarini tiklash oddiy va arkasimon bloklarni 
(tyubinglar) terib, montaj qilish- dan iboratdir. Mustahkamlagichni barpo etish lahim 
devorlari ostiga poydevor bloklarini o‘rnatishdan boshlanadi. Bloklar montaj 
qilinayotganda ular orasiga, eziluvchanlikni ta’minlash maqsadida, eziluvchan materiallar 
(odatda, yog‘och) qo‘yiladi. Lahim devorlari montaj qilingach, mustahkamlagichning arka 
qismiga o’tiladi.
Kon lahimlarini o’tishda uni muvaffaqiyatli bajarishga qulay sharoit yaratish maqsadida 
asosiy jarayonlar bilan birga qator yordamchi ishlar ham amalga oshiriladi. Yordamchi 
ishlar vaqtinchalik mustahkamlagichni tiklash, temir yo‘l yotqizish (konveyerni 
uzaytirish), shamollatish quvurini uzaytirish, suv chiqaruvchi ariqcha hosil qilish 
kabilardan iboratdir.
0‘tilayotgan lahim kavjoyini vaqtincha mustahkamlash kavjoyda bajariladigan asosiy 
jarayonlar xavfsizligini, ya’ni lahim shiftidagi jins bodaklarining qulab tushishini bartaraf 
etishni ta’minlaydi.
Kavjoy surilishi natijasida temir yo‘lni uzaytirib borish talab etiladi. Chunki lahim kavjoyi 
har bir lahim o‘tish sikli tugallanishi bilan ma’lum masofaga oldin o‘rnatilgan temir 
yo‘ldan (yoki konveyerdan) uzoqlashadi. Yuklangan teng yo‘l tarkibining harakatlanishi 
va yerosti suvlarining oqishini yengillashtirish maqsadida ternir yo’lni stvol tomon 
yo’nalishda kichik qiyalikda yotqiziladi. Yerosti suvlarini lahimdan chiqarishga 
mo’ljallangan ariqcha ham kichik qiyalikda lahim- ning zaminida barpo etiladi. Kon 
lahimlari kavjoyini shamol- latish va u yerdagi energiya, ya’ni quvur va kabellar iste’- 
molchilarni energiya bilan ta’minlash uchun lahim yon devorining yuqori qismiga ilib 
qo’yiladi.
Kon lahimlarini yumshoq bir tarkibli va ko‘p tarkibli jinslardan o‘tish
Gorizontal va yotiq (qiyaligi 10° gacha bo’lgan) lahimlarni yumshoqjins yoki ko’mirdan 
odish lahim oduvchi kombaynlar yordamida bajariladi.
Lahim o’tuvchi kombayn — bu lahim odish yoki konjinsini kavjoy massivdan ajratib olib, 
uni transport vositalariga yuklab berishni bajaruvchi kombinatsiyalashgan mashinadir. 
Shaxtalarda transport vositasi sifatida konveyer va shaxta vagonchalaridan keng 

---

foydalaniladi.
Lahimlarni kombayn bilan o’tishda jinslarni lahim kavjoyidan ajratib olish va uni yuklash 
jarayonlari bir vaqtda, parallel bajarilishi tufayli lahim odish tezligi burgdlab-portlatish 
usuliga nisbatan 3—5 barobar katta, mehnat unumdorligi 2—3 barobar ko’p, lahim odish 
qiymati 50—60% gacha kam bodib, lahim ochish ishlarining xavfsizlik darajasi yuqori 
borishi ta’minlanadi. Burg‘ulashga asoslangan lahim ochuvchi kombaynlar lahim 
kavjoyini sidirg’asiga qazib olishga mo’l- jallangan bo’lib, ko’mir va jinslarni saralab 
qazib ololmaydi. Biroq bu rusumli kombaynlar aylanma shakldagi lahimlarni o’tishda ham 
qo’llaniladi.
Yupqa va o’rtacha qalinlikdagi ko’mir yoki ruda yotqiziq- laridan o’tkaziladigan shtreklar 
ko’p tarkibli jins massivlaridan o‘tiladigan lahimlar hisoblanadi. Chunki bunday lahimlar 
kavjoylarining o'lchamlari ko‘mir yoki ruda qatlami qalinli- gidan ancha katta bo’lib. 
kavjoy yuzasining anchagina qismini foydasiz kon jinslari tashkil etadi.
Bunday hollarda lahim o‘tish foydali qazilma va kon jinslarini sidirg‘asiga (birgalikda) 
yoki saralab qazib olish aso sida amalga oshiriladi.
Saralab qazib olish asosida lahim o‘tish tor yoki keng kavjoyli usullarda olib borilishi 
mumkin. Tor kavjoyli lahim o‘tish usulida oldin ko‘mir qatlami qazib olinib. keyin 
foydasiz kon jinslari qaziladi va ular yer yuziga chiqarilib. chiqindi- xonalarga 
(ag‘darmalarga) joylashtiriladi. Keng kavjoyli usulda esa foydali qazilma kavjoyi lahim 
enidan bir necha barobar keng qilib olinadi. Bu kenglik miqdori lahim kavjoyidan qazib 
olinadigan jinslarni toda joylashtirish imkoniyatiga ega bo’lishi kerak.
Ko‘p tarkiblijinslardan keng kavjoyli usulda shtrek o‘tishda foydali qazilma kavjoyini 
kengaytirish shtrekning bir yoni yoki har ikkala yoni bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. 
Foydali
qazilmani qazib olishdan hosil bo‘lgan bo‘shliqni lahim kavjoydan qazib olingan foydasiz 
jinslar bilan to‘ldirish murakkab va ko‘p mehnat talab qiladi, bu jarayon qayta yuklovchi, 
yuklovchi mashinalar va maxsus to‘ldiruvchi qurilmalar yordamida bajariladi
1 — shtrek; 2 — toshdevor; 3 — raskoska.
Shtreklarni keng kavjoyli usulda o‘tishning qator avzalliklari mavjud: 
— yo‘l-yo‘lakay foydali qazilma qazib olish hajmining kat- taligi;
lahimdan qazib olinganjinslami shaxta ichida qoldirilishi natijasida tashish va 
ag‘darmalarga joylashtirish xarajatlarining yo‘qligi hamda ekologik sharoitiga ta’sir 
etmasligi.
Shu bilan birga, bu usulning o‘ziga yarasha kamchiliklari ham bor:
lahim o‘tish tezligining kichikligi;
ishlarni tashkil qilishning murakkabligi va jinslarni bo‘shliqqa joylashtirish uchun katta
mehnat talab qilinishi.