Мавзу 1: пeдaгoгикaнинг умумий асослари

O‘rta maktab yoshi davri. (11 - 15 yosh) (o‘smirlik davri) - eng murakkab va shu bilan birga muhim taraqqiyot bosqichidir. Ilk o‘smirlik 11 - 13 yoshni, katta o‘smirlik 14 - 15 yoshlarni o‘z ichiga oladi.
O‘smirlik yoshi tayanch - harakat apparatlarining yanada o‘sishi va mustahkamlanishi hamda ichki organlar va organizmdagi chuqur o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bu davr keskin o‘zgarishlarga boy bo‘lganligi sababli o‘smirlar hulqida bir - biriga zid bo‘lgan holatlar: goh serharakatchanlik, goh sustkashlik, o‘jarlik qilish holatlari uchraydi. O‘smirlarda ixtiyoriy diqqat, psixik taraqqiyoti jadal rivojlanadi, xotira shakllanadi, iroda mustahkamlanadi. Lekin bu psixik jarayonlarni hammasi o‘z rivojlanishida yuqori darajaga etmaydi. O‘smir shaxsining takomillashuvi va shakllanishiga turtki bo‘lgan omillardan biri o‘quv faoliyati motivlaridagi sifat o‘zgarishidir. Kichik maktab yoshidagi boladan farqli, o‘smir endi faqat bilimlar tizimiga ega bo‘lish, o‘qituvchining maqtovini (maqtashini) eshitish va “5” baholarni ko‘paytirish uchun emas, balki tengqurlari orasida ma’lum ijobiy mavqeini egallash, kelajakda yaxshi odam bo‘lish uchun o‘qish motivlari ustuvor bo‘lib qoladi.
O‘smir davridagi qiyinchiliklarni oldini olishni eng ishonchli va foydali yo‘li bu uning biror narsaga turg‘un qiziqishiga erishishdir. Masalan: shu davrda texnikaga qiziqib qolgan bola qiziqishini qondirish shart-sharoitining yaratilishi, bekor qolmasligiga erishish, har bir harakatini rag‘batlantirish, unga bir ish qo‘lidan keladigan odamday munosabatda bo‘lish katta pedagogik ahamiyatga ega.
Uning qiziqishlarini bila turib, oldiga - yangidan - yangi maqsadlarni qo‘yish bola shaxsining rivojiga asosdir. Yaxshi tartibga solingan kundalik rejim, mehnat, bilan dam olishning almashib turishi, o‘z vaqtida va yaxshi ovqatlanish bilan to‘ldirilishi kerak.
Bu yoshdagi bolalarda mustaqillikka intilish kuchli bo‘ladi. O‘smir o‘zini namoyon qilishga intiladi, u o‘zining yetukligini ko‘rsatish imkoniyatini izlaydi. Tarbiyachilar o‘smirning bu intilishini oqilona qo‘llash yo‘llarini ko‘rsatishi va zararli odatlarni mustahkamlanishini oldini olishi kerak.
Ba’zan o‘smirlarda kattalar talabini qabul qilmaslik uchraydi. Bu yoshdagi bolalarni bo‘sh qo‘ymaslik, uni imkoni boricha biron - bir ish bilan shug‘ullantirish, qiziqishlarini mazmunli tomonga burish muhimdir.
Demak, o‘smir bilan munosabatda sabr - toqatli bo‘lish, unga ma’lum darajada mustaqillik berish, uning shaxsini hurmat qilish, kamsitmaslik zarur.
Bu davrda kattalar e’tibor berishlari lozim bo‘lgan yana bir holat bor. Bu o‘smirning o‘zligini ta’kidlash uchun turli zararli odatlarni o‘zlashtirishidir. Masalan: o‘g‘il bolalar sigareta chekish, giyohvand moddalarni iste’mol qilish orqali o‘z shaxsini boshqa tengqurlari davrasida uqtirmoqchi bo‘ladi. Bu narsa o‘ta jiddiy tarbiyaviy muammo bo‘lib, oilada yoki maktabda sinfdoshlari orasida o‘quv yoki mehnatda o‘zidan rozi bo‘lolmagan bola ko‘pincha ana shunday zararli yo‘lni tanlaydi. Shuning uchun ham kattalardan o‘smirlarga alohida e’tibor, yaxshi o‘qishi uchun shart -sharoit, uning shaxsiyatiga hurmat talab qilinadi. Ijtimoiy foydali mehnat bilan band qilish, o‘qishdagi yutuqlarini vaqtida rag‘batlantirib turish, hamkorlikda mustaqil ravishda to‘g‘ri qarorlar qabul qilishga o‘rgatish ancha ijobiy natijalar beradi. 12-15 yoshlilarda (5-9 sinflar) jismoniy mashqlar o‘sayotgan yosh organizmga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun jismoniy sifatlarni rivojlanishiga qulay imkoniyatlar ochilgan bo‘ladi. Jismoniy tarbiyaning jismoniy bilimlar berish vazifasi hayotda uchraydigan harakat malakalarini ratsional texnikasi bilan tanishtirish (gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari, velosipedda yurish va sport taktikasi)ga oid oz bo‘lsa ham nazariy tushuncha berishdir.