Mavzu: Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favquloddavaziyatlardan muhofaza qilish to'g'risidagi qonun bandlarini o'rganish. Reja

Zilzilaga qadar nima qilmoq kerak?
Xalq tilida “O’t balosi, suv balosi, bemahal falokat-kulfatdan asra” degan chuqur falsafiy ma’noga ega bo’lgan mulohaza mavjud. Bu, albatta, yaxshi niyat, yaxshi istak. Lekin quruq niyat bilan ish bitmaydi, falokat arimaydi. Shunga yarasha harakat, tayyorgarlik bo’lishi zarur. Insoniyat paydo bo’libdiki, uning boshiga birorta kulfat tushmaguncha, aksariyat hollarda bu to’g’rida o’ylamaydi, hatto xayoliga ham keltirmaydi. Boz ustiga, atrof muhitda, qo’shni xalq davlatda shunday vaziyat sodir bo’lsa uni bir ma’lumot sifatida qabul qiladi, o’zi ham shu vaziyatga tushib qolishi mumkinligi, shuning uchun ma’lum chora-tadbirlarni ko’rishi lozimligi to’g’risida ham mulohaza yuritmaydi.
Shunday vaziyatlardan biri - zilzila. Tundami, erta tongdami, ish stoli ortidami yer silkinishini sezganimizdayoq qalbimizni qo’rquv va vahima bosib Buyuk Yaratuvchiga sajdalar qilamiz. Vaholanki, biz yashab turgan uy (aksariyat ko’p qavatli) allaqachon turli kuchga ega bo’lgan zilziladan kafolatlangandir.
Turar joy maskanlari tabiiy sharoiti, jinslarning fizik-kimyoviy xususiyati, binolarning loyiha chizmalari chuqur o’rganib chiqilgandan so’ng qurilishga ruxsat beriladi. Afsuski, umumiy yashash qoidalari binolar aholiga topshirilgandan so’ng qo’pol ravishda buziladi. Hech kimga sir emaski, uyga ega bo’lishimiz bilanoq o’zimizning shaxsiy ehtiyojimizdan kelib chiqqan holda xonalarni o’zgartirishga berilib ketamiz, qo’shimcha ayvonlar solamiz, go’yo “ortiqcha” tuyulgan devorlar, burchaklar olib tashlanadi, ikkita xona bittaga aylantiriladi. Bunday holatga qatiyan chek qo’yish lozim. Aks holda bino zaif bo’lib qolishiga, uning turli ofatlarga, er deformasiyalanishiga bardoshliligi kamayib ketishiga sababchi bo’lamiz. Oqibati nimalarga olib kelishi o’zingizga ayon. Buning uchun uy-joylardan foydalanish qoidalarini, uy taqsimotidan oldin har bir yashovchining yoshini va ijtimoiy saviyasini inobatga olgan xolda tushuntirish ishlariga jalb qilib, o’zbilarmonchilik bilan ish yuritishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Ko’p qavatli binolarning o’ziga yarasha xususiyati, seysmik belbog’lari, xavfsiz burchaklari qaerda joylashganligi to’g’risidagi eslatmalarni har bir xonadon sohibiga etkazish zarur.
Tabiiy ofatlar, xususan, zilzila haqidagi tasavvurga maktab o’quvchisidan tortib rahbar xodimgacha ega bo’lishi kerak. Buning uchun, birinchidan, tabiiy fanlar bo’yicha maktab darsliklarida Vatanimizning geografik joylashuvi xaritasi bilan bir qatorda seysmik holatini namoyon qiluvchi chizmalar ilova qilinishiga erishish lozim. O’quvchi shu chizmalar asosida qaerda necha balli zilzila bo’lishi mumkinligini anglab oladi. Ikkinchidan, zilzila bo’lgan taqdirda aholi qanday tartibda harakat qilishi kerakligi to’g’risida, uyning qaysi joylari xavfsiz bo’lishini yoshligidanoq anglab yetsa, favqulodda vaziyatlarning birinchi talabi - sarosimaga tuShmaslik, vahimaga berilmaslik to’siqlarini yengib o’tadi.
“Zilzila emas, bino va uning predmetlari kishilar o’limiga sababchi bo’ladi”, - deydi muhandis-seysmologlar. Haqiqatda ham sarosima va vahimaga berilgan kishilar, qaltis harakat qilishi oqibatida qo’shimcha noxushliklarni paydo qiladi.
Yuqorida keltirilgan talablarga rioya qilgan holda qo’shimcha quyidagilarni bilish zarur.
Uydagi gaz, suv, elektr tarmoqlarini xavfsizlantiradigan joylarni bilishlari, uy tibbiy xaltasi, unda birinchi tibbiy yordam uchun zarur bo’lgan dori-darmonlar, noxush vaziyat yuzaga kelganda birinchi xizmat ko’rsatish tashkilotlarining telefon raqamlari, uy jihozlaridan kitob javonlari, osma asboblarning mahkamligini nazorat qilish, maktab yoshidagi bolalarga zilzila vaqtida harakat qilish tartiblarini uqtirish, ish joylarida xavfsizlik qoidalariga rioya qilish va boshqa ko’rsatmalardan har bir kishi boxabar bo’lishi shart. Buning uchun imkoniyatlardan to’liq foydalanish zarur. Ayniqsa, mahalla-guzarlarda, ishxona-maktablarda, radio-televidenieda ommabop shaklda suhbatlar tashkillashtirilsa, qisqa metrajli filmlar, fojialarni aks ettirilgan lavhalar berib borilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Umuman olganda turli xavfga tayyorgarlik choralarini ko’rish, uni oldini olish yoki keltiradigan zararni bir necha bor kamaytirishga olib keladi. Zilzila ro’y berganda biz turgan zamin xuddi “beshik” kabi tebrangandek bo’ladi. Tebranish bir necha soniyalar, kuchli zilzila bo’lsa bir necha daqiqalar davom etishi mumkin. Tebranishdan siz qo’rqib ketasiz, ammo kutib turishdan boshqa chorangiz yo’q. Siz osoyishta va aql-zakovat bilan ish ko’rsangiz, shikastlanmaslik darajangizni ancha yuqori ko’targan bo’lasiz. Ayniqsa, bu osoyishtalik orqali atrofingizdagilarga ijobiy ta’sir ko’rsatasiz va ular ham Siz kabi sarosimaga berilmasliklariga zamin tayyorlaysiz. Tebranishni sezgan vaqtingizda sekin-asta xavfsiz joyga harakat qilishingiz lozim, asosiy xavf binodagi osma anjomlardandir. Avvalo, tinchlaning, qaltis harakat qilmang, baqirmang va atrofdagilarni koyimang. Binoda bo’lsangiz xavfsiz joylardan: eshik kesakisi oralig’i, devor burchaklari, seysmik belbog’ ostilaridan birortasini egallang, boshqalarni ham shunday qilishga chaqiring. Deraza va chayqaluvchi og’ir buyumlardan uzoqroqda turing. Hech vaqt yuqori qavatdagi binodan chiqib ketishni o’ylamang. Aksincha tebranish o’tib ketguncha bino ichidan panoh qidiring. Kerak bo’lganda tebranish tugagandan so’ng binoni tark eting. Ko’p qavatli uyda tursangiz liftdan foydalanmang. Zinapoyadan foydalanishda qo’pol harakat qilmang, boshqalarni ham tinchlantiring. Seysmik bardoshi kam bo’lgan, g’ishtli va xavfli binolarda bo’lsangiz, zudlik bilan tashqariga chiqing. Bunda elektr tarmoqlari, buyumlar harakatidan ogoh bo’ling. Ochiq joyda bo’lsangiz binolarga, elektr tarmoqlariga yaqin turmang. Transportda bo’lsangiz ochiq joyda to’xtating, tebranish o’tib ketguncha kuting. Tebranish qaytarilgudek bo’lsa hayron bo’lmang. Odatda birinchi zarbadan so’ng qayta zarbalar bo’lishi muqarrar. Ular hatto bir necha kunlargacha davom etadi. Ayrim holatda qayta tebranishlar ham bino va inshootlarga katta zarar yetkazadi. Eng muhimi, asabbuzarlikka berilmang, osoyishtalik va xotirjamlik bilan ish tuting. Bu zilzila vaqtida qanday harakat qilishning asosiy qoidalari edi. Endi zilzila bo’lib o’tgandan so’ng nimalarga e’tibor berish lozimligi to’g’risida ikki og’iz eslatma. Tebranish tugagandan so’ng bino va inshootlarda buzilish, shikastlanish yuzaga kelishi natijasida insonlar ham jiddiy zarar ko’radi. Eng muhimi avvalo osoyishtalikni saqlagan holda jarohatlanganlarga yordam berish lozim. So’ngra yong’in va boshqa noxushlik yuzaga kelgan bo’lsa tegishli joylarga xabar berish kerak. Birinchi yordam zarur bo’lsa tashkil eting. Tibbiy yordamga muhtojlarni aniqlang. Yong’in xavfi bor joylarni bartaraf eting. Suv, gaz, elektr tarmoqlarida shikastlanish bor-yo’qligini aniqlang. Zinhor gugurt va shamdan foydalanmang. Elektr tarmog’ini asosiy tayanch nuqtadan uzing. Elektr tarmoqlariga yaqin yurmang, ularni ushlab ham tekshirmang. Sizning yordamingiz zarur bo’lmagan joylarga bormang. Kanalizasiya tarmoqlarini ko’zdan kechirmaguningizgacha, undan foydalanmang. Buzilgan binoda ehtiyot choralarini ko’rgan holda harakat qiling. Bezovta bo’lgan yosh bolalar va aholini tinchlantiring, ortiqcha asabgarchilikka yo’l qo’ymang. Avvalo, oila a’zolaridan, qo’ni-qo’shnidan, so’ngra maktab, bog’cha va boshqa muassasalardan xabar oling. Qutqaruv ishlarida qatnashayotgan ichki ishlar, tibbiyot va boshqa soha xodimlariga yordam qiling.
Yuqorida keltirilgan qoida va talablarga e’tibor berish zilzila xavfini kamaytirishga, navbatdagi halokat vaqtida Siz va atrofdagilarga foydasi tegadi, degan umiddamiz. Yuqori balli zonada yashayotganini bilib olishi uchun quyidagi jadvalni keltiramiz. Mazkur jadvaldagi ko’rsatkichlar mutloq bo’lmay, har bir joyning tabiiy tuzilishi va zaminining fizik-mexanik xususiyati, yer osti suvlari sathiga bog’liq holda bir ball (+; -) atrofida o’zgarishi mumkin.
O’zbekiston shasarlarining seysmik faolligi (ballarda)
Andijon............9 Olmaliq............. 8
Angren..............8 Samarqand...........8
Bekobod.............7 Sirdaryo.............7
Buxoro..............7 Toshkent.............9
Gazli...............8 Termiz..............7
Guliston............ 7 Uchqo’rg’on............. 9
Jizzax..............7 Urganch..............7
Kattaqo’rg’on.......... 7 Farg’ona.............8
Kitob...............7 Chirchiq..............8
Marg’ilon............8 Yangiyo’l.............7
Namangan............8 Qarshi..............7
Nukus...............6 Qo’ng’irot............ 5

Xususiy uy-joy qurilishida ham maydonning holatiga katta e’tibor berish lozim. Shuning uchun xam xususiy uy-joy barpo etishda qurilish-arxitektura bo’limlari mutaxassislari bilan maslahat qilingan holda ish yuritishni maqsadga muvofiq, deb o’ylaymiz. Zero, xavfsiz hayotni ta’minlash avvalo, har birimizning xonadonimizdan boshlanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, biz seysmik xavfni kamaytira olmaymiz, lekin uning oqibatida yuzaga keladigan tanglik va qurbonlar sonini anchaga kamaytirishimiz mumkin. Bu borada seysmik bardoshli qurilish sohasi muxandislarining mas’uliyati juda katta. Ular bir vaqtning o’zida ham loyihalovchi, ham quruvchi va zilzila bo’yicha mutaxassis bo’lishlari kerak. Bu jarayonda oddiy quruvchidan tortib hukumat rahbarigacha o’z mas’uliyatini his qilishi shart.

Quruvchilar - yuksak sifatga ega bo’lgan material va ishni ta’minlashlari; me’morlar va rejalashtiruvchilar - qurilayotgan turar joylar xavfli zonalarga, yer uzilmalari, tik qoyalar, jarli va botqoq joylarga tushib qolmasligini kuzatishlari; uy egalari xonalarni qayta o’zgartirishga, o’zboshimchalik bilan ish yuritishga yo’l qo’ymasliklari; Hukumat rahbarlari esa qurilish me’yori, xavfsizlik hujjatlarini tayyorlash va ijro nazoratini qatiy ta’minlashlari kerak. Har bir mahalliy hokimlik qoshida hozirgi zamon talabiga javob beradigan qutqaruv xizmati (tibbiy, yong’in xavfsizligi, tartibni saqlash va boshq.) xodimlarini tabiiy ofatlardan keladigan zararni kamaytirishga bag’ishlangan mavzular asosida qayta tayyorlash maqsadga muvofiqdir.
Zilzila yuz berib, odamlar ko’chki va vayronalar ostida qolganda ularning yashash davrini mutaxassislar quyidagi davrlarga bo’lib chiqishgan: