Mavzu. Angliya va Fransiyada klassik maktabning shakillanishi reja

N.G’.Chernishevskiy A.Smit metodig’a aniq ҳarakteristika berg’an. Ikkala metodni bir vaqtda qo’llashning’ afzallig’i bilan birg’a, katta kamchilig’i ҳam bor: oling’an natijalarni bevosita solishtirish ҳar doim ҳam mumkin emas. Ilmiy taҳlil asosida oling’an xulosalar, yuzaki umumlashmalar bilan bir qatorg’a qo’yiladi. Mazmun va xodisa shakllari doim ҳam o’zaro mos kelavermag’anidan bu xulosalar ba’zida bir-birig’a zid ҳam bo’lg’an, ammo A.Smit buni oxirig’acha tushunib etmadi.


2.SMITNING’ QIYMATNING’ MEҲNAT NAZARIYaSI
A.Smitning’ iqtisodiy qarashlari asosida shunday G’’oya yotadiki, ung’a ko’ra jamiyat boylig’i ishlab chiqarish jarayonida meҳnat tufayli paydo bo’ladi (merkantilistlardan keskin farqi bor). Eslang’, fiziokratlar va ilk klassik maktab vakillari meҳnat faqat qishloq xo’jalig’idag’ina samarali bo’ladi, desalar, A.Smit meҳnatni barcha soҳalarda (sanoat, qishloq xo’jalig’i va ҳizmat ko’rsatish soҳalari ) boylikning’ asosi deb bildi. U kapitalistik ishlab chiqarishnig’ manufaktura bosqichini taҳlil qilish asosida iqtisodiy prog’ressning’ muҳim omili meҳnat taqsimotidir, deg’an xulosag’a keldi va buni o’z tadqiqotlarining’ boshlanG’’ich punkti deb qabul qildi.
A.Smit o’z tadqiqotida nina-to’G’’noG’’ich manufakturasidag’i ko’pchilikka ma’lum bo’lg’an meҳnat taqsimotini misol qilib keltirdi, u erdag’i ishchilarning’ ixtisoslashuvi va meҳnat taqsimoti ishlab chiqarishni va meҳnat unumdorlig’ini ko’p marta oshirish imkonini berdi. Meҳnat taqsimoti bo’lmag’an ҳolatda ҳar bir ishchi o’rtacha 20 ta to’G’’noG’’ich yasashi mumkin ekan. O’n kishi ishlaydig’an ustaxonada meҳnat taqsimoti o’rnatiladi: biri simni tortadi, 2-si to’G’’rilaydi, 3-si kesadi, 4-si uchini o’tkirlaydi va ҳokozo. Bu kunig’a 4800 ta to’G’’noG’’ich yasash imkonini beradi, demak, meҳnat unumdorlig’i 240 marta oshg’an. Meҳnat taqsimotining’ aҳamiyati to’G’’risidag’i bu misol klassik bo’lib ketg’an va ҳamma erda ishlatiladi. Meҳnat unumdorlig’i uch usul bilan amalg’a oshiriladi:
1. Meҳnat taqsimoti tufayli ayrim ishchilarning’ chaqqonlig’i va moҳirlig’i oshadi;
2. Bir turdag’i ishdan boshqasig’a o’tish uchun ketadig’an vaqt iqtisod qilinadi (dastg’oҳdan dastg’oҳg’a borish vaqti va yang’i turdag’i ishg’a psixolog’ik moslashish uchun ketadig’an vaqt iqtisod qilinadi);
3. Meҳnat taqsimoti mashinalar ixtiro qilishg’a imkon tuG’’diradi, ya’ni takrorlanadig’an jarayonlar mashina qo’llashg’a qulaylik yaratadi. Undan tashqari ishchilarning’ bir xil ishni doim takrorlashi tufayli maҳsulotning’ sifati ҳam yaxshilanishi kerak, bu esa tovarning’ baҳosi, raqobat quvvatini oshiradi. Shunday qilib, A.Smit manufakturada meҳnat taqsimotining’ roli va mashina sanoati sari rivojlanish tendenstiyasini to’G’’ri yoritg’an. Uning’cha ishlab chiqarish ҳajmi va maҳsulot iste’moli ikki omil: aҳolining’ unumli meҳnat bilan shuG’’ullanayotg’an qismi vameҳnat unumdorlig’ining’ darajasi bilan belg’ilanadi. Farqli ravishda ikkinchi omil muҳimroq bo’lib, u meҳnat taqsimoti bilan bevosita boG’’liqdir.
A.Smit asarida meҳnat taqsimotining’ salbiy tomonlari ҳam berilg’an. Bir xil operastiyani mexanik ravishda takrorlayverish oqibatida ishchi befarosat va nodon bo’lib ҳam qolishi mumkin. Aqliy va jismoniy meҳnat o’rtasidag’i farq odamlarning’ tabiiy ko’rsatkichlari bilang’ina aniqlanmaydi, balki ularning’ ҳayoti va faoliyati oqibatiddir. Faylasuf aravakashdan tuG’’ma xususiyatlari bilan emas, balki boshqa turdag’i meҳnat va ҳayot tarzi bilan farq qiladi. Meҳnat taqsimoti qancha mukammal va bozor qancha keng’ bo’lsa, meҳnat taqsimoti, ixtisoslashuv uchun shuncha keng’ sharoit bo’ladi, tor bozorda bu imkoniyatlar cheklang’an bo’ladi va meҳnat unumdorlig’ining’ o’sishi ҳam qiyinlashadi.
A.Smit meҳnatning’ ikkiyoqlama ҳarakterini, ya’ni abstrakt va konkret meҳnat borlig’ini tushunmadi, qiymat o’z tabiatig’a ko’ra ijtimoiy ҳarakterg’a eg’a, tovar ishlab chiqaruvchilarning’ ijtimoiy munosabatlarini aks ettiradi va bir tovarning’ ikkinchisig’a munosabati almashuv qiymati orqali aniqlanadi.
Smitning’ fikricha, qiymatni sotib olinadig’an meҳnatg’a qarab aniqlash shu tovarlarni ishlab chiqarishg’a sarflang’an meҳnat bilan aniqlash usulig’a qarama-qarshi emas.
Ekvivalentlik tovar almashuvining’ qonuni: bir ҳil miqdordag’i meҳnat aks etg’an tovarlar almashadi. Shundan Smit tovar ishlab chiquvchi bir tovarni boshqasig’a almashg’anda keng’ miqdordag’i meҳnatni sotib oladi, shu sababli tovar qiymatini sarflang’an va sotib oling’an meҳnat bilan bab-baravar aniqlash mumkin, deg’an xulosa chiqaradi. Bu ҳolda qiymat o’lchovi deb ish vaqti o’rnig’a meҳnatning’ almashuv qiymati keltiriladi.
Sotib olinadig’an meҳnat nazariyasida qiymat tushunchasi ishlab chiqarish faoliyatidan almashuv soҳasig’a ko’chirilg’an (bu esa xato), almashuv qiymati esa o’z ҳisobig’a faqat ma’lum miqdordag’i meҳnatni olish qobiliyati sifatida izoҳlag’an, ҳolos.
A.Smit kapitalist va ishchi o’rtasidag’i munosabatni taҳlil etib, bunda ekvivalentlik qonunining’ bo’zilg’anlig’ini ko’rdi. Kapitalist ishchig’a ish ҳaqi sifatida ishchi meҳnati tomonidan yaratilg’an qiymatning’ faqat bir qismini to’laydi. Bu qiymatning’ ikkinchi qismini esa kapitalist foyda sifatida o’zlashtiradi. Olim kapitalizm davrida qiymat qonuni bo’zilayotir, deb e’lon qildi va qiymatning’ meҳnat nazariyasi kapitalizmg’acha bo’lg’an sharoitlarda qo’llanilishi mumkin, deb ҳisoblaydi. Uning’ fikricha, qiymat faqat «jamiyatning’ dastlabki ҳolatida», kapitalist va yollanma ishchilar bo’lmag’an, ya’ni oddiy tovar ishlab chiqarilishi sharoitlaridag’ina meҳnat bilan aniqlanadi (ekvivalentlik to’la mavjud).
A.Smit kapitalistik jamiyatning’ sinfiy strukturasini baҳolashda fiziokratlarg’a nisbatan ancha ilg’arilab ketdi. U ishlab chiqarish vositalarig’a bo’lg’an munosabatig’a ko’ra uch sinfni ajratib berdi: ishchilar, kapitalistlar va er eg’alari. Ҳar bir sinf o’zining’ asosiy daromadini: ishchilar ish ҳaqi, kapitalistlar foyda, er eg’alari esa renta oladilar. Smit turli qatlam va oraliq g’uruҳlar mavjudlig’ini ҳam aniqladi va asosiy sinflar deb atalmish daromadni oladilar, barcha boshqa g’uruҳlarning’ daromadi esa qayta taqsimlang’an yoki ikkilamchidir.
Ish ҳaqi, ya’ni ishchining’ daromadi Smitning’ fikri bo’yicha meҳnat maҳsuloti bo’lib, meҳnat uchun to’lanadig’an tabiiy mukofotdir, oddiy takror ishlab chiqarishda ҳam meҳnat ҳaqi mavjuddir. U oddiy ishlab chiqaruvchi bilan yollanma ishchining’ daromadlarini bir deb bildi. Oddiy takror ishlab chiqarishda «ish ҳaqi» ishchining’ butun meҳnat maҳsulotig’a teng’.
Smit ish ҳaqi masalasini ilk klassik maktab vakili va fiziokratlaridan, ya’ni F.Kene va V.Pettilardan boshqacharoq xal etdi. Ma’lumki, V.Petti tirikchilik uchun zarur bo’lg’an minimum ҳarajatlar nazariyasini ilg’ari surg’an, fiziokratlar ҳam shunday fikrda edilar. Smit «tabiiy baҳo» tushunchasini ishlatg’an va ish ҳaqi tirikchilik uchun zarur minimum ҳarajatlardan ancha ortiq bo’lishi, bolalar ҳayoti va tarbiyasig’a oid ҳarajatlar ҳam ҳisobg’a olinishi kerak, ish ҳaqi milliy boylik o’sishig’a bevosita boG’’liq deg’an fikrda edi.
Smit ta’limotida ishchi kuchi deg’an kateg’oriya yo’q, u kapitalist va ishchi o’rtasidag’i munosabatda ishchi meҳnati sotiladi deb ҳisoblaydi. Ammo ish ҳaqining’ normal darajasini aniqlashda u amalda ishchi kuchining’ ҳiymatidan foydalang’an, ish ҳaqining’ miqdori to’G’’risida g’ap borg’anda esa tirikchilik ҳarajatlari qiymati ҳisobg’a olinishi kerak, deydi.
Qiymatning’ meҳnat nazariyasidan kelib chiҳib, foyda yollanma ishchi meҳnatig’a to’lanmag’an maҳsulotdir, deg’an xulosa chiqariladi. A.Smit qo’shimcha qiymat kelib chiqishining’ ҳaqiqiy sababini aniqlashg’a yakinlashg’an, chunki foyda kapitalist bilan bevosita boG’’lang’an, bunda ishchi o’z meҳnat samarasini kapitalist bilan bo’lishishg’a majbur bo’ladi. Bu ҳolatda foyda yang’i paydo bo’lg’an ҳiymat bilan ish ҳaqining’ farqi ayirmasidir; ishchig’a u ҳosil qilg’an tovarning’ bir qismi teg’adi, xolos. Qolg’an qismini kapitalist foyda sifatida oladi. Amalda foyda qo’shimcha qiymatdir. Fiziokratlardan farqli ravishda, A.Smit qo’shimcha maҳsulot faqat qishloq xo’jalig’ida, iste’mol qiymatlarning’ ortishi ҳisobig’ag’ina emas, balki xodimning’ meҳnati yaratg’an yang’i qiymatdir, deg’an to’G’’ri xulosag’a keldi (bu erda ishlab chiqarish soҳasining’, ya’ni bu soҳa sanoatmi yoki ag’rar soҳami, ҳizmatmi - aҳamiyati yo’q).
Smit foyda normasi va prostentning’ past darajasini iqtisodiy rivojlanish va «millatning’ ravnaqi» ko’rsatkichi deb ҳarakterladi, ammo foyda normasining’ pasayib borish tendenstiyasini tushuntirib bera olmadi. U boy davlatlarda kapital ortiqlig’i, kapitalistlar raqobatini foyda normasi pasayishig’a sabab deb ko’rsatdi.
Qiymatning’ meҳnat nazariyasi asosida rentaning’ ҳaqiqiy tabiati ochib beriladi. Er kapital kabi o’zg’a mulk sifatida meҳnatkashlarg’a qarshi turadig’an moddiy sharoit ҳisoblanadi. Er xususiy mulkka aylang’ach, xodim, ya’ni ishchi o’z meҳnati yakunlarining’ bir qismini er eg’asig’a qaytarishg’a majbur. Renta erg’a xususiy mulkchilik monopoliyasi paydo bo’lishining’ oqibatidir. Er unumi va joylashuvining’ turli bo’lishi ҳam rentag’a sabab bo’lishi mumkin, deydi Smit. Ammo absolyut va differenstial renta tushunchasi unda bo’lmag’an (absolyut renta erg’a xususiy mulk bo’lg’andag’ina paydo bo’ladi, differenstial renta esa ҳar doim mavjud).
Meҳnat unumdorlig’i – bu qayta ishlanayotg’an material qiymatining’ oshuvig’a olib keladig’an meҳnatdir.
Smitda bu masala ancha mukammal taҳlil etilg’an. Fiziokratlarda qiymatning’ manbai u yoki bu konkret meҳnat shakllari emas, qaysi soҳada bo’lishining’ farqi yo’q, balki umuman meҳnat ekanlig’ini ko’rsatib berdi.
Smitning’ fikricha, qiymat va foyda umumiy ijtimoiy meҳnat bilan yaratiladi.
Avvalo kapitalg’a almashuvni, ya’ni foyda yaratuvchi meҳnat unumli deb e’lon qilinadi, maqsadidan qat’i nazar odamlarning’ boshqa turdag’i faoliyati unumsiz meҳnat ҳarajatlari deb aytiladi. Unumli va unumsiz meҳnatning’ farqi shundaki, birinchisi kapitalg’a almashsa, ikkinchisi daromadg’a almashtiriladi.
Smitning’ kapital ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun zaҳira kerak ekanlig’i to’G’’risidag’i qoidasi asosiy va aylanma kapitalҳaqidag’i tushunchaning’ boshi edi, bu atamalarni ҳam u kiritg’an. Fiziokratlar (F.Kene) boshlanG’’ich va yillik avans (bunak) tushunchalarini deҳqonchilik kapitalig’a qo’llag’an bulsalar, Smit asosiy va aylanma kapitalni soҳasidan qat’i nazar barcha amaldag’i kapitalg’a xos deb tushuntiradi. Ammo u aylanma kapital deg’anda tovar va pul kapitalini xato tushung’an (bu muomala soҳasig’a xos kapital). Bu kapitalni ҳosil qiluvchi moddiy elementlarg’a sotuvchilar qo’lidag’i oziq-ovqat, materiallar va tayyor buyumlar ҳamda ko’rsatilg’an taqsimlash va muomalag’a kiritish uchun kerak bo’lg’an pullar ҳam kirg’an. Uning’ fikricha, aylanma kapital doimo muomalada bo’lishi kerak.
Ҳaqikatda asosiy va aylanma kapital ishlab chiqarish kapitalining’ ikki ko’rinishidir. Ular bir-birlaridan qiymatlarining’ aylanish usullari bilan farq qiladi. Asosiy kapitalning’ qiymati konkret meҳnat bilan bo’laklar buyicha ishlab chiqaruvchi tovarg’a ko’chiriladi, aylanma kapitalning’ qiymati esa to’lalig’icha shu tovarg’a o’tadi. Ijtimoiy kapitalni doimiy va o’zg’aruvchan kapitalg’a bo’lish masalasi Smitg’a noma’lum bo’lib qolaverdi.
Smitning’ butun ijtimoiy kapitalni takror ishlab chiqarish nazariyasi uning’ qiymat nazariyasig’a asoslang’an. U ijtimoiy maҳsulot qiymatining’ tarkibiy qismlari to’G’’risida xato ta’limot yaratdi. Olimlar buni «Smit dog’masi» deb ataydilar. Smitning’ fikricha, yalpi ijtimoiy maҳsulotning’ qiymati ish ҳaqi, foyda va renta yig’indisig’a teng’, ya’ni daromadlar summasidir. Ishlab chiqarish jarayonida jonli meҳnat bilan birg’a ishlab chiqarish vositalari ҳam qo’llanilishini tushung’an ҳolda, Smit shung’a qaramay ishlab chiqarish vositalari qiymatini oxir-oqibatda ish ҳaqi, foyda va renta kabi daromadlarg’a bo’lish mumkin, deb o’yladi.
Smit takror ishlab chiqarish muammosini echish uchun yo’l qidirib o’z nazariyasig’a yalpi va sof daromad o’rtasidag’i farqni kiritadi. Muayyan mamlakatning’ yillik barcha maҳsuloti yalpi daromad bo’lsa, sof daromad yalpi daromadning’ shunday bir qismiki, uni shu mamlakat aҳolisi o’z kapitalini sarflamay iste’mol zaҳirasig’a qo’yishi mumkin.
Smitning’ xatosi shuki, u yillik maҳsulot qiymatini shu yili yang’idan ҳosil qiling’an qiymat bilan aynan bir deb o’ylag’an (milliy daromad). Lekin yang’idan ҳosil qiling’an qiymat daromadlarg’a ajraladi, yillik maҳsulot qiymati ishlatilg’an ishlab chiqarish vositalari qiymati, ya’ni doimiy kapitalni ҳam o’z ichig’a oladi. Bu xatolik Smitning’ qiymat to’G’’risidag’i ta’limotining’ kamchilig’i va cheklang’anlig’idan kelib chiqqan.
Umuman, bu erda g’ap keng’aytirilg’an emas, balki oddiy tarkor ishlab chiqarish to’G’’risida fikr yuritiladi.
Smit meҳnatning’ ikkiyoklama ҳarakterini tushunmasdan, abstrakt meҳnat yang’i qiymat ҳosil qilishini, konkret meҳnat esa ishlab chiqarish vositalari qiymatini yang’i yaratilg’an maҳsulotg’a o’tkazishini ko’rsata olmadi. Ijtimoiy maҳsulot qiymatidan doimiy kapital qiymatini yo’qotib qo’yg’an Smit kapital jamG’’arilishini butun qo’shimcha qiymatning’ qo’shimcha ish xaqig’a aylanishi bilan teng’ deg’an ҳato ҳulosa chiqardi. U o’ylardiki, kapitalistik ishlab chiqarish rivoji bilan ishchilar va ularning’ iste’molig’a talab ҳam bir ҳil sur’atda oshadi, chunki daromad va shaҳsiy iste’mol ishlab chiqarish bilan parallel o’sadi (bir qancha mamlakatlarda shunday bulmoqda).