Mavzu: Bolalarning nutqini o’stirish fanining predmeti maqsad va vazifalari

Bola hayotining uchinchi yilida nutqiy rivojlantirish vazifalari
Nutq funksiyalari va shakllari. Bolaning imkon doirasidagi va undan tashqaridagi nutq vositalari bilan faol muloqotga kirishish, kattalarning savollariga va takliflariga javob berish, o’z istak-xohishlarini, hissiyotlarini, fikrlarini ifoda qilgan holda tashabbus ko’rsatib fikr bildirishga intilishini qo’llab-quvvatlash; tengdoshlari ishlariga qiziqishini, o’z taassurotlarini ular bilan o’rtoqlashishni istashini, o’yin harakatlarini, ro’y berayotgan hodisaga munosabatini nutq bilan ifodalashga qiziqishini rag’batlantirish; shaxsiy tajribadan kelib chiqqan holda bolaning o’ziga yaqin mavzular bo’yicha, hayvonlar hayoti, transport (shahar) haqida vaziyatdan tashqari muloqot qilishga undash.
Lug’at. Bolalarni buyumlar, ularning harakati va sifatini belgilash uchun so’zlardan foydalanishga undash.
Lug’atni so’zlar bilan - kishilar, o’simliklar, oziq-ovqatlar, kiyim-boshlar, mebellar, uy hayvonlari va ularning bolalari, o’yinchoqlarning nomlari bilan, buyumlar qimslarining nomlari (ko’ylak yengi va yoqasi; mashina kuzovi va g’ildiriklari) bilan boyitib borish. O’yinlarda bolalarga harakatlarning so’zdagi ifodasini o’z ifoda harakatlari va o’yinchoqlar harakatlari bilan taqqoslashni o’rgatish.
Nutqning grammatik qurilishi. Bildirilgan fikrlarni grammatik rasmiylashtirishni, ya'ni so’zlarni o’zgartirish (soni, kelishigi va vaqtiga qarab), ularni gapda kelishtirish, kichraytiruvchi-erkalovchi nomlarni, tugallangan va tugallanmagan fe'llarni vujudga keltirishni o’zlashtirishga ko’maklashish.
Nutqning tovush madaniyati. Bolalarga unlilarni va oddiy undosh tovushlarni to’g’ri talaffuz etishni mashq qildirish.
Tovushga taqlid qilishga oid so’zlardagi tovushlar bilan mustaqil o’yinlarni va o’yin harakatlarini turli xil tovushlar bilan kuzatib borishni qo’llab-quvvatlash.
Tovush taqlidiga qarab personajlarni tanib olishni o’rgatish.


Maktabgacha davrdagi kichik yosh (3 - 5 yosh)
Ikki yoshdan besh yoshgacha bo’lgan davr nutqiy rivojlanishdagi ahamiyatiga ko’ra o’ziga xosdir: ushbu davrda bola tilga, uning tovush va mazmun jihatlariga yuqori darajada beriluvchan bo’ladi. Tilni boyitish muomalada va o’z faoliyatida vujudga keladigan yangi vazifalar bilan rag’batlantiriladi, va o’z navbatida ularning yanada rivojlantirish uchun sharoit yaratadi.
Ushbu yoshda nutqning asosiy irsiy vazifasi - aloqa funksiyasi, ijtimoiy aloqalar va atrofdagilarga ta'siridan iborat. O’yin faoliyatini rivojlantirish, predmetli-manipulyativ va individual syujetli-aks ettirish o’yinlaridan birgalikda-rolli, syujetli-rolli o’yinga o’tish munosabati bilan muloqotga yangi ehtiyoj paydo bo’ladi, bu esa nutqiy faoliyatga qo’shilishning yangi usullariga - fikr bildirishga - bola faoliyatiga oid vaziyat tuzilmasiga olib keladi. Fikr bildirishning yangi vazifaviy turlari: o’z o’yin faoliyatini sharhlovchi, sherik xulqini tartibga soluvchi, yakin harakatlarni rejalashtiruvchi va rollarni taqsimlovchi turlari paydo bo’ladi.
Bolalar jilmayish, kulgi, ifodali harakatlar, ko’z urishtirishlar kabi kommunikatsiya vositalaridan foydalanadilar. Bunda nutq faoliyati odatda muvofiqlashtirilgan bo’ladi. Bolalar bir-birining oldida ovoz chiqarib gapiradilar va ko’pincha qo’shnisining gapiga e'tibor bermaydilar. Tengdoshlar bilan dialogni rivojlantirish amaliy harakatlarni kelishib olish, sherik nutqiga mos tarzda javob berish va keyin esa fikrlarni kelishib olishda ifodalanadi.
Maktabgacha davrdagi kichik yoshda vaziyatga asoslangan nutqning (faqat muayyan vaziyatga nisbatan tushunarli bo’lgan) mutlaq hukmronligidan nutqning vaziyatli va matndan kelib chiquvchi (ko’rgazmali vaziyatdan alohida tarzda)vositalarini mos tarzda qo’llashga o’tish ro’y beradi.
Ikki yoshga kelib fonematik tinglash qobiliyati yangi ko’rinishda shakllanadi. Maktabgacha davrdagi kichik yoshda o’z tovush talaffuzini eshitish va unga tuzatish kirita olish, so’zdagi umumiy va turlicha tovushlarni ajrata olish (anglay olish) qobiliyati shakllanadi (3-4 ta so’zdan iborat bo’lgan qatordagi bir xil tovushlarni eshita olish, berilgan tovushli 2-3 ta so’zni tanlay olish, so’zni berilgan tovushni ta'kidlab ko’rsatgan holda talaffuz qilish, ajratib ko’rsatilgan tovushni tinglash). Besh yoshga kelib esa tovush talaffuzini o’zlashtirish asosan nihoyasiga yetadi. Talaffuzdagi faqat ayrim xatoliklar uchraydi: «sh»li so’zlar har doim ham aniq aytilmaydi; «R» L bilan yoki L bilan; «L» esa L bilan almashtiriladi.
Lug’at atrof-muhitda o’z yo’lini to’g’ri topib olishning kengayishi tufayli boyib boradi. Bola yangi maishiy buyumlar, tabiat ob'yektlari, ijtimoiy hayot ko’rinishlari bilan tanishadi va bir vaqtning o’zida ularning nomlarini bilib oladi. Lug’at nutqning turli qismlari nomlari (ot, fe'l, sifat), umumlashtiruvchi so’zlar (o’yinchoqlar, hayvonlar, sabzavotlar, mebellar va h.) va antonimlar (qarama-qarshi ma'noli so’zlar) bilan to’ldiriladi.
Bola ko’rgazmali vaziyatga qaramasdan so’zlardan foydalanishni o’rganadi. Buyumlar va hodisalar, ularning munosabati va aloqalari to’g’risida ko’p sonli savollar beradi. Fe'llarning faollashuvi katta ahamiyat kasb etadi. Fe'llardan foydalanish nutqqa sur'at baxsh etadi, bayoniy tusdagi qisqa matnlarning tug’ilishi uchun sintaktik asos yaratadi.
Nutqning grammatik qatorini shakllantirish lug’atni rivojlantirish bilan uzviy bog’liqdir. Bola har bir yangi so’zni o’zlashtirar ekan, uni to’g’ri o’zgartirishni, gapdagi boshqa so’zlarga moslashtirishni, ular o’rtasida so’z yasovchi qo’shimchalar o’rnatishni o’rganadi (o’rdak- o’rdakcha, qant-qanddon). Oddiy gap tuzilmasi takomillashadi, turli toifadagi murakkab gaplar, bevosita va bilvosita nutqlar gaplar faol qo’llaniladi. Bolalarni tilni tadqiq qilishning o’ziga xos bolalar usulidan (tovushlar, qofiyalar, so’z ijodkorligi o’yinlari) foydalangan holda o’rganadilar. So’z bilan o’ziga xos tarzda sinov o’tkazish, tovush bilan o’ynash, so’z shakllarini «ushlab ko’rish» bolalar tomonidan yasalgan, kattalar lug’atida mavjud bo’lmagan so’zlar va shakllar sonining keskin oshishiga olib keladi. Bu qonuniy jarayon butun nutq rivojining borishi uchun o’ta foydalidir.
Nutqiy rivojlanishda individual farqlar doirasi keng. Ilk rivojlanish bosqichida bolalar kattalar bilan muloqotda tashabbuskor bo’lib, ko’p savollar beradilar (nima uchun, nega), tanish ertaklarni jon deb aytib beradilar, o’yinlar to’plami, suratlar bo’yicha kichik hikoyalar to’qiydilar, bilishga ishtiyoqmand ekanliklarini namoyish etadilar, quvnoq so’zlar va qofiyalar o’ylab topadilar. Ular tengdoshlari bilan birgalikdagi o’yinlarda nutqni faol qo’llaydilar.
Nisbatan sust bolalar kattalar bilan muloqotda tashabbus ko’rsatmaydilar, biroq ular kattalarning suratlarni ko’rish, yangi o’yinchoqlar bilan o’ynash, uydagi ana shunday o’yinchoqlar to’g’risidagi savollarga javob berish haqidagi takliflariga ishtiyoq bilan javob beradilar. Tengdoshlari bilan birgalikda o’yinlarni yo’lga qo’yar ekanlar, bunday bolalar ko’pincha muloqotning so’zsiz vositalarini qo’llaydilar. Ular pedagogni undash uchun tovushlar va so’zlar bilan o’ynaydilar(muammoli o’yin vaziyatlarida).