Mаvzu: boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodikasi fan sifatida

 
 
 
 
 
 

---

111 
GLOSSARIY 
“Son”-tusunchasining turli ko‘rinishlari mavjud:
Algebrik sonlar: butun rastional koeffsentli ko‘phadning ildizi bo‘ladigan son;
Aralash sonlar: “Butun va kasr” qismdan iborat bo‘lgan son. 
Butun sonlar: -natural sonlar va nol. Butun sonlar to‘plami Z
0 
(lotincha-“zohi”)- son
so‘zining birinchi harfi bilan belgilanadi.
Do‘st sonlar: biri ikkinchisining bo‘luvchilari yig‘indisiga teng bo‘lgan sonlar jufti. 
e soni: natural logorifimning asosi y taxminan 2.7182818/2845904 ga teng. Bu sonni e harfi 
bilan belgilashni Shotlandiyaliyalik matematik J.Neer (1550-1617) kiriitgan. 
Juft sonlar: 2 ga karrali butun sonlar. 
Ismli sonlar: Qaraliyotgan miqdorning o‘lchov birligi nomi bilan birga qo‘shib yozilgan 
sonlar 6m (olti mert) 5ga (besh gektor); 3
0
(uch gradis); 20sm
2
(yigima kvadrat santimetr) 
ko‘rinishlarida yoziladi. 
Irostional sonlar: (lotincha irotsionolis – oqilona emas) davriy bo‘lmagan cheksiz o‘nli kasr 
ko‘rinishida yoziladigan sonlar. Irostional sonlar nazariyasini qadimgi grek olimi K.Evdovks (e.o 
taxminin 408-355) ishlab chiqqan. 
Karrali sonlar – bir xil ko‘paytuvchini ko‘paytirishdan hosil bo‘lgan sonlar.
Manfiy sonlar – Sonlar o‘qida nol nuqtadan chap tomonda joylashgan haqiqiy sonlardir. 
Manfiy sonlar eramizdan oldingi III-I asrlarda Xitoy matematiklari tomonidan o‘ylab topilgan. 
Mukammal sonlar – O‘zidan tashqari boshqa bo‘luvchilarning yig‘indisiga teng bo‘lgan 
sonlar. 
Musbat sonlar – Sonlar o‘qida nol nuqtadan o‘ng tomonida joylashgan haqiqiy sonlar. 
Natural sonlar – Sanash uchun ishlatiladigan sonlar. Bu sonlar to‘plami N (lotincha, 
naturalis – tabiiy so‘zini bildiruvchi) harfi bilan belgilanadi. Natural sonlar atamasini birinchi bo‘lib 
Rimlik olim A.Boetsi (480-524) ko‘llagan. 
π soni – aylana uzunligining diametriga nisbatiga teng bo‘lgan son. Uning qiymati tahminan 
3.141592653589...ga teng bo‘lib π (“Pi” yunoncha premetron – aylana so‘zining birinchi) harfi 
bilan belgilanadi. Bu belgini birinchi bo‘lib 1706 yilda ingliz matematigi U. Jonson qo‘llagan va 
rus, nemis matematigi L.Eyler (1707-1783) ishlarini biridan keyin (1736) umum tomonidan qabul 
qilingan. 
Pifagor sonlari – x
2
+y
2
=z
2
tenglamani qanoatlantiruvchi uchta musbat x.y,z sonlari, masalan: 
3
2
+4
2
=5
2 
yoki 6
2
+8
2
=10
2
Rastinalsonlar (lotincha Ratio – nisbat) Butun va kasr sonlar.bu sonlar to‘plami Q (fransuz 
qiotiant –nisbiy so‘zning birinchi) harfi bilan belgilanadi. 
Sonning kvadrati – sonning ikkinchi darajasi a sonning kvadrati 
2
a
ko‘rinishida belgilanadi. 
Bunday belgilashni 1630 yilda fransuz matematigi R.Dekort (1596-1650) kiritgan. Sonning kvadrati 
atamasini fransuz matematigi P.Romus (1515-1572) kiritgan. 
Sonning tub ko‘paytuvchilarga yoyilmasi – Sonnig tub sonlar ko‘paytmasi ko‘rinishida 
ifodalanishi. 
Teskari sonlar – Ko‘paytmasi birga teng bo‘lgan ikkita son. 
Toq sonlar – ikkiga qoldiqsiz bo‘linmaydigan butun sonlar. 
Tronssindent sonlar – Algedraik bo‘lmagan son. Uni cheksiz davriy bo‘lmagan sonlar 
sifatida qarash mumkin. Unga π va 
e
sonlar misol bo‘la oladi.
Tub sonlar – Faqat o‘ziga va birga bo‘linadigan natural sonlar. 
Fibonachi sonlar – dastlabki ikkita son birga teng bo‘lib keyingi har bir son oldingi ikki 
elementning yig‘indisiga teng bo‘lgan sonlar. Bu sonlarni Italiyalik matematik Leanardo Pizonskiy 
(Fibonapchi) (tahminan 1070-1208 yildan keyin) o‘zining 1202 yilda yozgan “Abak haqida kitob” 
ida kiritgan.
Egizak tub sonlar – Ayirmasining absalyut qiymati ikkiga teng bo‘lgan ikkita tub son. 
O‘zaro tub sonlar – Birdan boshqa umumiy bo‘luvchiga ega bo‘lmagan natural sonlar. 
Qarama-qarshi sonlar – Modullari teng, ishoralari qarama-qarshi bo‘lgan ikkita haqiqiy son. 

---

112 
Haqiqiy sonlar – Ratsional va irotsional sonlar. Bu sonlar to‘plami R (lotincha Realist - 
haqiqiy so‘zining birinchi) harfi bilan belgilanadi. Haqiqiy sonlarning kiritilishi XVI asrda 
boshlangan bo‘lsada, uning qat’iy ta’rifi XIX asrda berilgan.
Haqiqiy sonning butun qismi – Haqiqiy x sonining butun qismi deganda x dan ortiq 
bo‘lmagan eng katta butun son tuShuniladi. [x] ko‘rinishida belgilanadi. 
Haqiqiy sonning kasr qismi – Haqiqiy sondan o‘zining butun qismini ayirishdan hosil 
bo‘lgan natija {x} ko‘rinishida belgilanadi.