Mavzu: Bozor talabi va xususiy talab Reja

Mavzu: Bozor talabi va xususiy talab Reja

Mavzu: Bozor talabi va xususiy talab

Reja:
1.Bozor va uning tuzilishi

2.Bozor talabini organish

3.Xususiy talab
4.Talab va taklif
1.Bozor va uning tuzilishi.

Hozirgi davrdagi bozor murakkab tuzilishga egadir. Bozorning ichki tuzilishi murakkab bo’lganligi sababli uni turkumlashga har xil mezonlar asos qilib olinadi. Bular bozorning etuklik darajasi, sotiladigan va sotib olinadigan mahsulot turi, bozor sub’ektlari xususiyatlari, bozor miqyosi, iqtisodiy aloqalar tavsifi va boshqalar. Bozorning etuklik darajasiga qarab rivojlanmagan bozor, klassik (erkin) bozor, hozirgi zamon rivojlangan bozorlarga bo’linadi. Rivojlanmagan, shakllanayotgan bozor ko’’roq, tasodifiy tavsifga ega bo’lib, unda tovarni tovarga ayirboshlash usuli (barter) ko’’roq qo’llaniladi. Bozorning bu turi tarixan hali haqiqiy ‘ul kelib chiqmagan davrga to’g’ri keladi. Lekin hozirgi davrda ham ayrim mamlakatlarda ‘ul inqirozga uchrab, ijtimoiy ishonchni yo’qotgan, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan davrlarda ham bu bozor amal qilishi mumkin. Erkin (klassik) bozor-tovar va xizmatlarning har bir turi bo’yicha juda ko’’ ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar, ya’ni sotuvchilar va sotib oluvchilardan iborat bo’lib, ‘ul orqali ayirboshlash jarayonida ular o’rtasida erkin raqobat kelib chiqadi, narxlar talab va taklif o’rtasidagi nisbatga qarab erkin shakllanadi, raqobatning turli usullari qo’llaniladi, aholi va ishlab chiqaruvchilar keskin tabaqalanadi. Hozirgi zamon rivojlangan bozori — bunda davlat ham bozor ishtirokchisi bo’lib, bozor ancha tartiblashtiriladi va boshqariladi, turli xil birjalar va boshqa oldi-sotdi jarayoniga xizmat qiluvchi sohalar rivojlangan bo’ladi, raqobat kurashlari aholining tabaqalashuvi yumshatilib, ularning daromadlari darajasi o’rtasidagi farqlar kamayadi.

Bozor hududiy jihatdan ham turlicha bo’lishi mumkin. Bular mahalliy bozorlar (Toshkent bozori, Samarqand bozori, Urgut bozori, London bozori, Nyu-York bozori, ‘ekin bozori va boshqalar); milliy bozorlar (O’zbekiston bozori, Rossiya bozori, Ukraina bozori, Angliya bozori, Amerika bozori, Xitoy bozori va boshqalar); hududiy bozorlar (Markaziy Osiyo yoki Osiyo bozori, G’arbiy Evro’a bozori) va nihoyat jahon bozori.
Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko’ra bozorlar quyidagi turlarga bo’linadi: iste’mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan sub’ektlarning xususiyatiga ko’ra ulgurji va chakana savdo to’g’risida ga’ yuritiladi. Chakana savdoda asosan sotib oluvchilar fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do’konlar va boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq xo’jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o’rin tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermerlar xo’jaliklaridir.
Iqtisodiy resurslar bozorining tarkibiy qismini ishchi kuchi bozori tashkil qiladi. Ishchi kuchi bozorida – o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan iqtisodiy resursning oldi-sotdi bitimi amalga oshiriladi. Bu bozorda biznes tomonidan ishchi kuchiga bo’lgan talab, uy xo’jaliklari tomonidan bildirilgan ishchi kuchi taklifi bilan to’qnash keladi. Shunday ekan, ishchi kuchi bozorida iqtisodiy sub’ektlarning ikki turi – tadbirkorlar va yollanma ishchilar harakat qiladi. Ishchi kuchi insonning mehnat qilish qobiliyati sifatida tovarga aylanadi, bu qobiliyat bozor orqali uning egasidan ajratib olinishini bildirmaydi. Ishchi kuchi bozorida insonning o’zi emas, uning mehnat qilish qobiliyati ma’lum muddatga sotiladi.
Ishchi kuchi bozorining aniq namoyon bo’lish shakllaridan eng muhimi — mehnat birjasidir. Mehnat birjasi — ishchilar va tadbirkorlar o’rtasidagi ishchi kuchini oldi-sotdi bitimini tuzishda vositachilikni amalga oshiruvchi va ishsizlarni ro’yxatga oluvchi muassasa.
Moliya bozori. Bu bozor turli-tuman va ko’’ jihatli bo’lsa ham, oldi-sotdi ob’ekti bitta, ya’ni ‘ul (‘ulga tenglashtirilgan qog’ozlar) hisoblanadi va turli xil shakllarda bo’ladi. Ortiqcha mablag’larga ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlari, bu moliyaviy resurslarni, mablag’lar kamyobligini sezgan sub’ektlarga taklif qiladi.

Moliyaviy bitimlarning harakatiga qarab, moliya bozorini turkumlash mumkin. Bunda moliyaviy bozor ikkiga ajraladi: qarz majburiyatlari (iste’molni qondiradigan ‘ul) va ka’ital (mulk) bozori. Qarz majburiyatlari bozorida ‘ul vaqtincha qarz hisoblanadi va olingan ‘ul shaxsiy iste’mol uchun ishlatiladi. Mulk bozorida qo’yilgan ‘uldan daromad olish huquqi sotiladi va sotib olinadi. Bu bozorda mablag’lar ka’ital sifatida ishga solinib, foyda keltiradi. Shuni hisobga olib ka’ital bozorini ikkita bo’g’inga ajratish mumkin: ssuda ka’itali bozori va qimmatli qog’ozlar bozori. Ssuda ka’itali bozori — ‘ul shaklidagi ka’italning foiz to’lash sharti bilan qarzga berilishidir. Bu bozorda qisqa muddatli majburiyatlar muomalada bo’ladi. Bular asosan davlat va banklarning majburiyatlari hisoblanadi.

Qimmatli qog’ozlar bozorida akstiya, obligastiya, veksel, chek, de’ozit kabilar oldi-sotdi qilinadi. Bular davlat tomonidan chiqarilgan uzoq muddatli majburiyatlar hamda kor’orastiyalarning akstiya va obligastiyalaridan iboratdir. Bu bozorda broker va dilerlar vositachilik qiladi. Mazkur bozor amalda fond birjalari, aukstionlar va banklardan iborat bo’ladi
2.Bozor talabini o’rganish.
Bozor talabi barcha iste'molchilarning individual talablari yig'indisini anglatadi, bunda jismoniy shaxslar mahsulot yoki xizmatni sotib olish istagi va uni to'lash qobiliyatiga ega. Bozor talabi qo'shimcha kichik guruhlarga bo'linishi mumkin, shu jumladan bozor talabi yo'q, asosiy bozor talabi va samarali bozor talabi. Agar sizning biznesingiz istalgan yoki arzon bo'lgan narsalarni sotadigan bo'lsa, unda bozor talabi yo'q va biznes shubhasiz tanqis bo'ladi. Boshqa tomondan, agar odamlar biron bir narsa uchun pul to'lashga tayyor bo'lsa, lekin ozgina odamlar bunga qodir bo'lsa, asosiy bozor talabi mavjud, ammo bu samarasiz.
Har qanday biznesning maqsadi samarali bozor talabi muvozanatini topishdir, bu erda odamlar nafaqat mahsulot yoki xizmatlarni sotib olishni xohlashadi, balki bunga nisbatan osonlikcha erishishlari mumkin. Albatta, yuqori bozor talabi ham raqobatni kuchaytiradi chunki ko'proq korxonalar bozorda naqd pul olish imkoniyatini tan oladilar, bu esa narxni yanada pasaytirishi va ta'minotga ta'sir qilishi mumkin.
Bozor talabini o'rganish sizga soddalashtirilgan va samarali biznes yuritish uchun muhim ma'lumotlarni beradi. Talab qonuni narx, talab va taklif o'rtasidagi munosabatlarni belgilaydi, bu sizning ishlab chiqarish buyurtmangiz hajmidan tortib, mijozlarni qo'llab-quvvatlash, marketing va boshqa narsalar uchun qancha xodim yollayotganingizgacha ta'sir qilishi mumkin. Maqsadli auditoriyangizni bilish ham muhimdir, ammo boshqa odamlar sizning mahsulotingizni sovg'a sifatida sotib olishlari mumkinligini istisno qilmang. Masalan, agar siz erkaklar uchun mo'ljallangan mahsulotni sotmoqchi bo'lsangiz, sizning maqsadli auditoriyangiz ma'lum yosh oralig'idagi erkaklardir. Biroq, ayollar sizning mahsulotingizni sovg'a sifatida sotib olishlari mumkin va shuning uchun bozorning umumiy talabiga ta'sir qilishi mumkin.
Bozor tadqiqotlari sizga ham imkon berishi kerak bozor hajmi va bozorga kirish indeksini aniqlash. Ushbu ma'lumotlar sizga bozor talabini qondirish uchun ishlab chiqarishingiz kerak bo'lgan miqdorni va dastlab siz maqsad qilib qo'ygan narxlar darajasini tushunishingizga yordam beradi. Doimiy ravishda o'zgarib turadigan talab egiluvchanligi bo'yicha birinchi tajriba orttirganingiz uchun har doim yuqori narxni yoki pastroq narxni belgilashingiz mumkin.
Sizning biznes tashabbusingizning dastlabki bosqichlarida sizning bozor talabining bashoratlari to'g'ri yoki yo'qligini aniqlash uchun mahsulotingizni cheklangan miqdorda ishlab chiqarish oqilona bo'ladi. Sotish mumkin bo'lmagan mahsulotni haddan tashqari ishlab chiqarishdan ko'ra, sarf-xarajatlar tugashi va orqa buyurtmalarni joylashtirish yaxshiroqdir, natijada sarmoyalar yo'qoladi.
Bozor talabining yana bir turi "yashirin talab" deb nomlanadi. Agar iste'molchilar mahsulot yoki xizmatning hatto borligi haqida tasavvurga ega bo'lmasalar, uni talab qilishning imkoni yo'q. Shuning uchun yashirin talab a ni anglatadi hali etishtirilmagan kelajakda mumkin bo'lgan bozor talabi iste'molchilar orasida.
Marketing va reklama bozor talabini yaratishning asosiy usullari bo'lib, ushbu soyabon ostida qoladigan turli xil variantlar va strategiyalar mavjud. Siz ijtimoiy media kampaniyasini olib borishingiz, sinov va ko'rib chiqish uchun bepul mahsulotlarni yuborishingiz, savdo va sovg'alarni amalga oshirishingiz, pop-up do'konlarini tashkil qilishingiz va boshqa ko'p narsalarni qilishingiz mumkin.
3.Xususiy talab
Talab (tovarlar va xizmatlarga talab) — xaridor, isteʼmolchining bozorda muayyan tovarlarni, neʼmatlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul imkoniyatlari bilan taʼminlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga aylanadi. Rasman olganda talab isteʼmol kattaligi mik,doridir. Tovarlar dunyosidagi xilmaxillikka moye ravishda talab hosil boʻladi. Mac, oziqovqat tovarlari, sanoat mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga boʻlgan talablar tovarlarga talab tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidanhaqiqiy, oʻsayotgan, barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondiri lma gan, meʼyordagi va boshqa talablarga boʻlinadi. Har bir isteʼmolchining , yaʼni alohida shaxe, oila, korxona, firmaning biror tovar toʻplamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari yakka talab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar toʻplamiga barcha xaridorlar bildirgan talab yigʻindisi bozor talab i , barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat miqiyosida bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining oʻzgarishiga bir kancha omillar taʼsir qiladi. Ularning orasida eng muximi narx omilidir. Tovar narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining oʻsishi va aksincha, narxning oʻsishi xarid miqdorining kamayishiga olib keladi.
Talablar turlicha bo’lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo’lgan talabning ikki turi farq qilinadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir iste’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo’lgan talabi yakka talab deyiladi. Bir qancha (ko’’chilik) iste’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo’lgan talablari yig’indisi bozor talabi deyiladi.
Hozirda iqtisodiy adabiyotlarda talabning turli ko’rinishlari ajratishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, ishlab chiqarish omillariga talab (ishlab chiqarish talabi) va iste’mol buyumlariga talab (aholi talabi) farqlanadi.
Shuningdek, haqiqiy (tovar va xizmatlarga haqiqatda namoyon bo’luvchi), qondirilgan (haqiqiy talabning bozorda tovar va xizmat sotib olish orqali qondirilgan qismi) va qondirilmagan (haqiqiy talabning bozorda zarur tovarlarning yo’qligi yoki ular assortimenti va sifatining xaridor talabiga javob bermasligi sababli qondirilmagan qismi) talablar farqlanadi. Qondirilmagan talab turli shakllarda namoyon bo’lishi mumkin: yashirin, joriy, harakatchan, to’’langan talab.Tovarga bo’lgan talab ko’’lab omillar, masalan, reklamadan foydalanish, moda va didlar, afzal ko’rish, atrof-muhit, tovarlarni qo’lga kiritish imkoniyati, daromad miqdori, naflilik, o’zaro o’rinbosar tovarlar narxi, aholi soni, kelgusidagi narxlarning o’zgarishi va boshqalarning ta’sirida o’zgarishi mumkin. Shunga ko’ra, ekzogen va endogen talab farqlanadi. Ekzogen talab – bu davlat yoki erkin bozor tizimidan tashqaridagi qandaydir kuchning aralashuvi natijasida o’zgargan talab. Endogen yoki ichki talab – bu jamiyatda mavjud bo’lgan omillar ta’sirida jamiyat ichida tarkib to’gan talab.
Talab va taklif
Bozorning harakati bozor mexanizmining ishlashi bilan bog'liq. Bozor mexanizmining asosiy elementlari: talab, taklif, bozor narxi va raqobat.