Mavzu: Bozor tuzilmasi mezonlari monopoliya va mukammal raqobat

4. Yangi firmalar uchun bozorga kirib borish imkoniyati va biznesdan chiqib ketish xarajatlari. Bularni ikki guruhga ajratilgan tarmoqdagi to‘siqlar orqali aniqlash mumkin.
1) Sun’iy to‘siqlar (institusional). Faoliyat turi bo‘yicha cheklangan firmalar uchun patent va lisenziyalar berish.
2) Tabiiy to‘siqlar. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish uchun kerak bo‘ladigan investision xarajatlar, bozordagi mahsulotlarning yuqori darajada diversifikatsiyalashganligi, iste’molchilarning mavjud firma savdo belgisiga bo‘lgan ishonchi, mahsulotlarni taqsimlash kanallariga bo‘lgan yo‘llar.
Masalan, O‘zbekistondagi aloqa kompaniyalari. Yirik to‘rtta aloqa kompaniyasi deyarli yuz foiz aloqani ta’minlab beradi. Ularga raqobtchi bo‘lish uchun juda katta to‘siqlar mavjud.

3. Mukammal raqobat modeli va uning xususiyatlari

Real bozorlar, odatda, nomukammal raqobat muhitida bo‘ladi va ularni oligopoliyaga yoki monopolistik raqobatga kiritish mumkin. Bu vaziyatga qaramasdan, bozor tuzimalalarini tadqiq qilish mukammal raqobat modelini tahlil qilishdan boshlanadi.

Birinchidan, bu model, raqobat sharoitlariga (ya’ni, firmalar tarmoqqa erkin kirib chiqa oladigan, asosan, bir turdagi mahsulot ishlab chiqaruvchilar bozori) yaqin bozolarni tadqiq qilish imkonini beradi.
Ikkinchidan, mukammal raqobat bozori misolida xar bir firma oldida turgan asosiy masala, ya’ni, o‘z daromadini maksimallashtirish uchun qancha miqdorda mahsulot ishlab chiqarish kerak, firmaning iqtisodiy muvozanat sharoiti qanday degan muammolari hal qilinadi.
Va nihoyat, uchinchidan, mukammal raqobat modeli real tarmoqlar samaradorligini va ularning monopollashuv darajasini baholash imkonini beradi.
Mukammal raqobat modelining xususiyatlari:

1. 
   Firmalar mahsuloti bir turdagi bo‘ladi, shuning uchun iste’molchilarga qaysi ishlab chiqaruvchidan mahsulot sotib olishning farqi yo‘q. Tarmoqdagi barcha tovarlar absolyut o‘rinni bosuvchi tovarlar hisoblanadi. Bu degani, bir ishlab chiqaruvchi tomonidan narxlarni bozorga nisbatan kam miqdorda bo‘lsa ham, oshirish uning mahsulotiga bo‘lgan talabning nolga tenglashishiga olib keladi.
   
2. 
   Bozordagi iqtisodiy subyektlar soni cheklanmagan miqdorda ko‘p, ularning yalpi tarmoqdagi ulushi nisban past. Mukammal raqobat sharoitida firma tarmoqning ko‘zga ko‘rinmas oz qisminigina bozorga taklif qilishi mumkin. Alohida firmaning (alohida iste’molchining) sotuv (xarid qilish) xajmini o‘zgartirish haqidagi qarori mahsulotning bozordagi narxiga ta’sir qilmaydi. Bozordagi narx sotuvchilar va xaridorlarning birgalikdagi xarakatlari natijasida shakllanadi.
   
3. 
   Bozorga kirish va chiqishning erkinligi. Bozorda turli xildagi cheklovlar va ta’qiqlashlar umuman bo‘lmaydi. Davlatning talab va taklif mexanizmiga aralashuvi ham umuman bo‘lmaydi. Bozorga kirish va chiqishdagi erkinlik barcha resurslarni absolyut tarzda minataqalar aro va tarmoqlararo erkin xarakatlanishiga yordam beradi.
   
4. 
   Bozordagi barcha subyektlarning mukammal bilim va axborotga egaligi. Barcha qarorlar aniqlik sharoitida qabul qilinadi. Bu degani barcha firmalar o‘z daromadlar va xarajatlari, barcha resurslarning narxlari, mavjud texnologiyalar haqida to‘liq ma’lumotga ega bo‘ladi, iste’molchilar esa, xamma firmalardagi narxlar haqida to‘liq ma’lumot ola oladi. Shu bilan birga, axborot tezlik bilan va mutlaqo bepul tarqatiladi.
   

Yuqoridagi xususiyatlar juda ham qattiq va amaliyotda mukammal tarzda qo‘llash kamdan-kam holatlarda amalga oshiriladi. Shunga qaramay, mukammal raqobat modeli iqtisodiy tahlilning muhim elementlaridan biri hisoblanadi.
Bozor mukammal raqobatlashgan bozor bo‘ladi, agar unda quyidagi shartlar bajarilsa:

• 
  sotuvchi va xaridorlar bozorda mahsulot narxi qanday bo‘lsa, shunday qabul qiladilar va ular narxga ta’sir qila olmaydilar;
  
• 
  bozorga yangi sotuvchilarni kirishi cheklanmagan;
  
• 
  sotuvchilar birgalikda harakat qilish strategiyasini ishlab chiqmaydi.
  

Bunday shartlar bajariladigan bozor mukammal raqobatlashgan bozor, sof raqobatlashgan yoki raqobatlashgan bozor deb qaraladi. Raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firmaning raqobatlashuvchi firma deb qaraladi. Bundan keyin raqobatlashuvchi firma to‘g‘risida gapirilganda, biz raqobatlashgan bozorda harakat qilayotgan firmani nazarda tutamiz. Demak, raqobatlashgan bozorda tovar narxi bozorda talab va taklif asosida shakllanadi va unga sotuvchi ham xaridor ham ta’sir qila olmaydi: .
Raqobatlashgan bozorda har bir alohida sotuvchi tomonidan sotiladigan tovarning bozorda sotiladigan umumiy tovar miqdoridagi ulushi juda oz bo‘lgani uchun ham u tovar narxini o‘zgartira olmaydi.
Raqobatlashgan bozorni tahlil qilganimizda, bozordagi tovarlarni bir xil deb, ya’ni ularning sifati bir xil deb qaraymiz. (Amalda tovarning sifatiga qarab, ularning narxi har xil bo‘ladi, sifatli tovarning narxi sifati pastroq tovarning narxiga ko‘ra yuqori bo‘ladi).
Raqobatlashgan bozorda umumiy daromad firma tomonidan ma’lum miqdordagi ne’matni sotishdan olgan daromadiga teng, ya’ni umumiy daromad sotilgan mahsulot miqdorini uning narxiga ko‘paytmasiga teng:


,

bu yerda yoki - umumiy daromad; - narx; - sotilgan ne’mat miqdori.

Umuman olganda, daromad sotilgan mahsulot miqdoriga bog‘liq bo‘lganligi uchun, u ko‘rinishida yoziladi.