Mavzu: Buxgalteriya hisobining nazariy va amaliy muammolari Reja: kirish i-bob. Korxonalarda buxgalteriya hisobi yuritishning ahamiyati

II-BOB. Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga o‘tish sharoitida buxgalteriya hisobining muammolari va ularning yechimlari
2.1. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga oʻtishning dolzarbligi

Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari (IFRS)ning ahamiyati butun dunyoda har yili oʻsib bormoqda. Shu bilan birga, buxgalteriya hisobi standartlashtirish jarayoni xalqaro darajada murakkab va milliy buxgalteriya standartlarining xilma-xilligi bilan bogʻliq bir qator muammolarni hal qilishni talab qiladi. Ular buxgalteriya ob’ektlarining turli baholashlarini, hisobot koʻrsatkichlarining turli ta’riflarini belgilaydi.

Moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etish uchun javobgarlik korxona rahbariyatiga tegishli. Bundan tashqari, korxona rahbariyati moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlarga qiziqish bildirmoqda va uni rejalashtirish, qaror qabul qilish va nazorat qilish, majburiyatlarni bajarish jarayonida qoʻllaydi.
Oʻzbekistonda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va mamlakat iqtisodiyotini jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi sharoitida moliyaviy hisobotlarni axborot bilan ta’minlash sifatini rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining «Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga oʻtish boʻyicha qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida»gi 2020 yil 24 fevraldagi PQ-4611 qarori yurtimizda hisob siyosatida yangi sahifa ochildi.
Qarorga muvofiq 2021-yil 1-yanvardan MHXS asosida buxgalteriya hisobi yuritilishini tashkil etadi:

• 
  aksiyadorlik jamiyatlari
  
• 
  tijorat banklari
  
• 
  sugʻurta tashkilotlari
  
• 
  yirik soliq toʻlovchilar toifasiga kiritilgan yuridik shaxslar.
  

Shu bilan birga, bu vaqt mobaynida xalqaro standartlarga oʻtish nafaqat yuqoridagi xoʻjalik yurutuvchi alohida kompaniyalarga, balki butun ichki buxgalteriya tizimiga ham tegishli hisoblanadi. Chunkiy tizimlarni uygʻunlashtirish buxgalteriya hisobi boʻyicha yangi nizomlarni joriy etish va mavjud qoidalarni oʻzgartirish orqali amalga oshirildi, bu esa oxir-oqibatda koʻplab oʻzbek korxona va kompaniyalari uchun ichki hisob-kitob tizimida sezilarli uzilishlarsiz bir qator MHXS qoidalarini toʻla-toʻkis qoʻllash imkonini berdi.
Mahalliy mutaxassislar tomonidan har doim ham xalqaro yangiliklarni qabul qilish oson emas. Tarixan, Oʻzbekiston buxgalteriya maktabi har doim buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot berishni afzal koʻrgan. Oʻzbekiston buxgalterlari soliq va fuqarolik qonunchiligiga yoʻnaltirilgan ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy baza talablariga aniq muvofiq xoʻjalik hayoti faktlarini talqin qilish va aks ettirishga alohida e’tibor qaratdilar.
Biroq, bu yondashuv MHXS tizimida buxgalteriya hisobini talqin qilish tamoyillaridan tubdan farq qiladi. Qonun chiqaruvchi tomonidan bir xil koʻrsatkichlarni aniqlashda kiritilgan iqtisodiy ma’no davlatdan davlatga farq qilishi mumkin. MHXS tizimida bu nuqson ushbu hisobdan foydalanadigan barcha mamlakatlarning hisobotlari uchun yagona, umumiy qabul qilingan ta’riflarni tartibga solish orqali bartaraf etiladi, shu bilan hisobot ma’lumotlarining universalligi va shaffofligi talabi ta’minlanadi.
Xalqaro buxgalteriya tizimiga oʻtish mahalliy mutaxassislar tomonidan buxgalteriya tizimidagi iqtisodiy hayot faktlarini aks ettirish uchun professional qarordan yanada faol foydalanishni talab qiladi. Bundan tashqari, xalqaro buxgalteriya tizimida keng qoʻllaniladigan baholash usullarini qoʻllashda sezilarli qiyinchiliklar mavjud. Xalqaro tizimdagi hisobot maqolalarining aksariyati manfaatdor foydalanuvchilarga ma’lumotni yanada etarli darajada taqdim etish uchun baholash koʻrsatkichlarini majburiy qoʻllashni talab qiladi.
Shuni ta’kidlash kerakki, reja boʻyicha xalqaro qoidalar boʻyicha hisobot kelajak haqida ma’lumotni oʻz ichiga olishi kerak. MHXS tizimida kelajakka oid ma’lumotlar bilan ishlash, buxgalter foydalanuvchilarga adolatli miqdorni taqdim etish uchun eng munosib baholash usullarining keng analitik vositalaridan birini tanlashi kerak. Bu sohadagi oʻzbek mutaxassislarida hali yetarli tajriba yoʻq. Oʻz navbatida, ayrim hollarda amaldagi normativ hujjatlar hisob-kitob ob’ektlariga nisbatan baholashni muntazam ravishda tartibga solishga majbur emas. Misol uchun, buxgalteriya siyosatiga muvofiq asosiy vositalarni qayta baholash mexanizmini qoʻllamaydigan tashkilot, foydalanuvchilarga ushbu ob’ektlarning kam xarajatlariga ega boʻlish xavfini tugʻdiradi. Hisobotlarda aks ettirilgan bunday baholash xavflidir, chunki u foydalanuvchini yoʻldan ozdirishi, moliyaviy holatning haqiqiy koʻrsatkichlarini buzishi va notoʻgʻri boshqaruv qarorini qabul qilishga olib kelishi mumkin.
Bundan tashqari, MHXS talablariga muvofiq taqdim etilgan ma’lumotlar hisobga olingan ob’ektlarning adolatli qiymatini aks ettiradi. Mahalliy buxgalteriya vakillari uchun eng muammoli masala boʻlgan aktivlarni va majburiyatlarni adolatli baholashda aks ettirish, chunki bu amaliyot mahalliy buxgalteriya tizimi uchun yangi hisoblanadi.
Hisobotning ishonchliligini ta’minlash bir qator printsiplarga muvofiq amalga oshirilishi mumkin:

• 
  Shafoflik
  
• 
  Muvofiqlik
  
• 
  Ishonchlilik
  
• 
  Taqqoslash.
  

Buxgalteriya tizimlarini hisobga olgan holda, Germaniya, AQSh, Rossiya, Fransiya, Yaponiya va Buyuk Britaniyaning sanoati rivojlangan mamlakatlarida buxgalteriya hisobini tashkil etishni koʻrib chiqish tavsiya etiladi. Chunki, birinchi navbatda, ushbu mamlakatlardagi buxgalteriya tamoyillari bir-biridan farq qiladi. Ikkinchidan, xalqaro buxgalteriya va hisobot standartlari asoslari yaratildi va MHXS rivojlanishiga ta’sir koʻrsatdi. Uchinchidan, ushbu mamlakatlarning tajribasi respublikamizda buxgalteriya hisobi shakllanishi va rivojlanishiga ijobiy ta’sir koʻrsatmoqda.
MHXSning afzalliklari: moliyaviy tahlilchilar va investorlar uchun moliyaviy hisobotlarning aniqligi, taqqoslanish, ma’lumotlarning oshkoraligi, kam tahlil xarajatlari va boshqalar.
Respublikamizda buxgalteriya hisobini xalqaro standartlar asosida tashkil etish va yuritish uchun tezda hal etilishi lozim boʻlgan muammolar mavjud. Bizning fikrimizcha, ular quyidagilardir:
1. MHXS asosida buxgalteriya hisobi uchun huquqiy asos yaratish maqsadida buxgalteriya hisobi boʻyicha normativ-huquqiy hujjatlarga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritish;
2. Xalqaro moliyaviy hisobot standartlarini oʻzbek tillariga rasmiy ravishda tarjima qilish;
3. Faoliyat koʻrsatayotgan professor-oʻqituvchilar va buxgalterlarni qayta tayyorlash;
4. Moliyaviy hisobning xalqaro standartlariga muvofiq oʻquv qoʻllanmalar, darsliklar, elektron darsliklar tayyorlash va chop etish.
Xalqaro moliyaviy hisobot standartlari asosida buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotlarni tuzish ularda mavjud boʻlgan ma’lumotlarning oshkoraligini ta’minlaydi. Axborotning shaffofligi va xolisligi investor va banklarning korxona faoliyatini rivojlantirishga investitsiya kiritish masalasini hal etishga xizmat qiladi. Mamlakatimiz miqyosida esa xorijiy investitsiyalarni toʻgʻridan-toʻgʻri jalb etishga salmoqli hissa qoʻshmoqda, buning natijasida ishlab chiqarish kengaymoqda, modernizatsiya qilinmoqda, yangi ish oʻrinlari yaratilmoqda, davlat byudjetiga soliq tushumlari koʻpaymoqda, iqtisodiy oʻsish barqarorligi ta’minlanmoqda.
Xulosa qilib aytish mumkinki, respublikamizda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari va moliyaviy hisobotlarni tuzish asosida buxgalteriya hisobini bosqichma-bosqich tashkil etish jahon integratsiyasiga yanada kengroq kirib borish imkonini beradi. Bu respublikamizda buxgalteriya hisobini isloh qilish va modernizatsiya qilishning yangi bosqichi boʻladi.