Mavzu: Buxoro xonligining tashqi siyosiy aloqalari. Usmoniylar. Eron va Hindistan Rossiya Reja

Mavzu: Buxoro xonligining tashqi siyosiy aloqalari. Usmoniylar. Eron va Hindistan Rossiya

Reja

1. 
   Buxoro xonligining tashqi siyosiy aloqalari.
   
2. 
   Buxoro xonligining Rossiya bilan tashqi va ichki aloqalari
   

Kirish
O‘zbek davlatchiligi tarixini ilmiy tadqiq etish, unga haqqoniy baho berish va to‘plangan tajribadan ijodiy foydalanish mustaqil O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy – siyosiy va madaniy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun XX asrning oxiriga kelib jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi bo‘lgan O‘zbekiston tarixini, xususan o‘zbek davlatchiligi tarixini har tomonlama o‘rganish davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Shu bois ham, so‘nggi yillarda O‘zbekiston tarixining qator dolzarb masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondashuv masalasi muhim bo‘lib bormoqda. Ta’kidlash joizki, o‘zbek xonliklaridan biri bo‘lgan Buxoro xonligi – O‘rta Osiyo tarixi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy hayoti va xalqaro munosabatlarida katta iz qoldirgan davlat bo‘lib, uning har bir hukmdori yuritgan ichki va tashqi siyosat hamda uning oqibatlarini o‘rganish alohida ilmiy izlanishlar olib borishni taqozo qiladi.

Asosiy qisim:

1. 
   Buxoro xonligining tashqi siyosiy aloqalari.
   

Xonlik haqidagi ayrim ma’lumotlarni (jumladan, XVIII asrda O‘rta Osiyoning qo‘shni Sharq davlatlari bilan aloqalarini) o‘rganishda rus manbalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ularda iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni tahlil qilish, savdo yo‘llarini o‘rganish uchun qilingan harakatlar, hamda qaysi mamlakatdan qanday mollar qancha miqdorda keltirilganligi haqidagi ma’lumotlar batafsil berilgan. Rus manbalarida rus elchi va elchiliklarining hisobotlari, Buxoro, Xiva va Hind elchilari hamda savdogarlarining so‘rov ma’lumotlari keltirilgan. Shuningdek, hukmdorlar hamda xonlarning bir-birlariga tortiqlari, sovg‘alari haqida ham ma’lumotlar keltiriladi. Anashu ma’lumotlar orqali O‘rta Osiyo xonliklarining Hindiston va Rossiya o‘rtasidagi savdodagi tutgan o‘rnini bilib olish mumkin. Xususan A.Jenkinson Buxoro bozorlaridagi hind savdogarlarining faoliyati haqida, ... “ular Buxoroga na oltin, na kumush, na qimmatbaho toshlar, na ziravorlar keltiradi. Men, Hindistondagi bu tovarlar ishlab chiqariladigan eksport tovarlar portugallar qo‘l ostida bo‘lganligi uchun, bu tovarlar bilan savdo okean orqali olib borilishini aniqladim”[3:], deb yozgan ma’lumotlarida elchining hind savdogarlariga o‘z munosabatini bildirganligini ko‘rishimiz mumkin.

Shuningdek, tadqiqotchilar O‘rta Osiyo bilan Moskva o‘rtasidagi savdoning uch xil usuli borligi haqida ma’lumotlar keltirib o‘tadi. Jumladan:
1.“Povalnaya” deb ataluvchi oddiy savdo bo‘lib, bu savdo erkin savdogarlar orqali amalga oshirilgan.
2. Shox va xonlarning tovarlari bilan savdo bo‘lib, bu savdo shox va xonlarning elchilik bilan kelgan shaxsiy savdogarlari orqali amalga oshirilgan. Shox va xonlarning tovarlaridan soliq olinmagan.
3. “Lyubitelskiye pominki” deb atalib, ikki davlat shox va xonlari o‘rtasidagi bojsiz tovar ayirboshlash hisoblangan [1: 68,70,71,51-b].
XVIII asrda, ya’ni Petr I hukmronligi yillarida Rossiyaning O‘rta Osiyoga qiziqishi kuchayadi. O‘rta Osiyo Rossiyani Sharqning savdo — iqtisodiy markazi, Rossiyadan Hindistonga boradigan asosiy yo‘llardan biri ekanligi bilan o‘ziga jalb qilardi. 1714 yili Petr I Sibir gubernatori knyaz Gagarindan Erketi shahrida (ya’ni Yorkend) oltin qumlar borligi xususida xabar topadi. Erketi bu davrda Jung‘or xonligiga bo‘ysunganligi aytiladi. Gagarin Petr I ga bu shaharni bosib olib, Yorkend yo‘lidagi Yamishev ko‘li bo‘yida qal’a qurishni tavsiya qilgan [2: 26-27-b]. Yevgraf Kaydalov kundaliklarida ham bu haqda ma’lumotlar berilgan. U Rossiya savdoni to Hindistongacha rivojlantirish maqsadida qilayotgan harakatlarini va oltin qumlarni topish uchun ekspeditsiya uyushtirishini Petr I ning buyuk jonbozligi, deb hisoblagan edi.
Petr I Gagarinning xabaridan so‘ng unga xat yozib, Yamishev ko‘li bo‘yida, iloji bo‘lsa undan ham yuqorida shahar qurish, daryoda kemalar qatnashi mumkin bo‘lgan joygacha suzib borib, so‘ng Yorkendga borib, uni egallashni topshirgan edi. 1714 yilda Irtish daryosining yuqori oqimi bo‘ylab podpolkovnik Buxgols ekspeditsiyasi uyushtiradi.
Peterburgga kelgan Xiva elchisi ham Gagarinning ma’lumotlarini tasdiqlab, Amudaryodan ham oltin olinishini aytadi. Elchi, agarda rus davlati o‘zining odamlarini Xivaga jo‘natsa, Xiva xoni ularga oltinni topishga yordam beradi, deb ishontirgan edi. Shundan so‘ng Petr I bu xabarni muhim bilib, tezlikda ikkala joyni ham tekshirtirish uchun ekspeditsiya jo‘natgan edi. Shunday qilib, Petr I har ikkala ekspeditsiya o‘z maqsadiga erishmagan taqdirda ham, Hindiston uchun yo‘l ochilishiga va savdodan ko‘plab oltinlarni qo‘lga kiritishiga ko‘zi yetgan edi. O‘rta Osiyo Rossiya uchun Hindistonga olib boradigan vositachi davlat bo‘lib qolgan edi.
Bu kabi nuqtai nazarni sovet adabiyotida YE.V.Bunakov, P.P.Ivanov, D.M.Lebedevlar ham qo‘llab quvvatlaydi. Ularning fikricha, Hindistonga kirib borish ruslar uchun natija bermagan taqdirda ham, O‘rta Osiyoga boradigan yo‘l ma’lum bir ma’noda nafaqat topildi, balki o‘zlashtirildi ham [4: 106-b].
1717 yil Petr I Amudaryo orqali Hindistonga boradigan yo‘lni topish maqsadida Bekovich-Cherkasskiy ekspeditsiyasini O‘rta Osiyoga yuboradi. Rus podshosi ekspeditsiyaga bergan ko‘rsatmasida, “Xiva xonidan kema olib Kojina degan savdogarni Amudaryo orqali Hindistonga jo‘natish va kema borishi mumkin bo‘lgan joyga qadar suzib borish, so‘ng yo‘lni davom ettirib daryolar, ko‘llar, suv va quruqlik yo‘li, ayniqsa, suv yo‘lini yozib borish, va Hindistondan shu yo‘l bilan ortga qaytish, agarda Hindistondan Kaspiy dengiziga boradigan undan ham yaxshi yo‘lni eshitsa, o‘sha yo‘l bilan kelish va uni ham yozib borish”, topshirilgan edi [5: 31-b].
XVIII asr boshlarida Buxoroda siyosiy vaziyat juda og‘ir bo‘lgan. Xon hokimiyati nomigagina saqlanib qolgan edi. 1721—1725 yillarda O‘rta Osiyoda bo‘lgan Florio Beneveni ekspeditsiyasi bu siyosiy holatning guvohi bo‘lgan [3]. Bu ekspeditsiya Buxoro xonining rus podshosidan elchi yuborishini so‘rab qilgan murojaatiga javoban jo‘natilgan edi [6: 34-b]. Elchilikdan ko‘zlangan asosiy maqsad, 1718 yil 13 iyuldagi “Ko‘rsatma”da Buxoro xonligining ichki ahvolini to‘la-to‘kis o‘rganish, deb belgilangan edi.
Bundan tashqari, Buxoro xonligining qo‘shni Sharq davlatlari bilan savdo munosabatlarini o‘rganish, hamda rus-buxoro savdo aloqalarini rivojlantirish imkoniyatlarini topish vazifasi ham o‘rin olgan edi.
F.Beneveni ham o‘z tadqiqotlarida Buxoroning Eron bilan aloqasiga doir ma’lumotlarni berar ekan, u 1722 yil ko‘p savdo karvonlari Mashhaddan Buxoroga, Hirot va Isfahonga jo‘natilganligi, lekin ularning bari turkmanlar yoki afg‘onlar tomonidan talanganligini, oqibatda Balx orqali bo‘ladigan savdo to‘xtab qolganligi, to‘rtinchi yil Kobul, Laxor va Hindiston shaharlariga karvonlar qatnamay qo‘yganligini yozadi. F.Beneveni o‘zining xizmatkori Minerni oltin va kumush konlarining joylashgan joyini topish va aniqlash maqsadida savdogar qiyofasida Balx va Badaxshonga jo‘natadi. Uning xabariga ko‘ra, u yerda ko‘proq buxoro tovarlari sotilib, savdogarlar bu tovarlar uchun Badaxshon aholisidan tillo va kumush quymalari ko‘rinishida haq olganlar. F.Beneveni xizmatkori Minerni Balx va Badaxshon bozorlaridagi rus tovarlari hayron qoldirgan: ular nina, oyna, qaychi, munchoqlar, suvsar, qunduz, los mo‘ynalari va terisi, yashil, qizil va to‘q zangori movutlar edi. Uning yozishicha, Badaxshondan Balx orqali Mashhadga oltin va kumush ortilgan karvonlar bir yilda 2, 3 va hatto 4 marta borgan. Xurosonda bular oltin va kumush tangalarga aylantirilib, unga O‘rta Osiyo uchun Eron mollari sotib olingan [6:64-b].
XVIII asrning birinchi yarmida Rossiyaning O‘rta Osiyo bilan savdo aloqalari kengaya boradi. Rus savdosini O‘rta Osiyo xonliklari tovarlari bilan yanada ko‘proq hamda keyinchalik Turkiston va Qozoq dashti ustidan nazorat o‘rnatish maqsadida Orenburg shahrining qurilishi boshlab yuboriladi. N.I.Neplyuyev, P.I.Richkov va K.M.Tevkelev rahbarligida Hindiston bilan savdoni yo‘lga qo‘yish maqsadida maxsus kompaniya tashkil qilinadi [2]. Orenburg ekspeditsiyasi rahbari, mashhur rus geografi I.Kirilov Buxoroni Osiyoning savdo markazi sifatidagi ahamiyatiga yuqori baho berib, uning qo‘shni Sharq davlatlari bilan aloqalardagi rolini ta’kidlab o‘tgan edi [7:13-b].
1735 yil Kirilovning so‘roviga binoan Astraxandan Ufaga hind savdogari Maravgi Barayev taklif qilingan. Savdogar Hindistondan O‘rta Osiyo xonliklari orqali Astraxanga boradigan yo‘l haqida ma’lumot bergan. Uning aytishicha, yaqin vaqtlargacha Eron va Buxoro orqali Rossiyaga 200 savdogar kelib savdo qilishar edi. Biroq keyingi paytlardagi Erondagi qaltis vaziyat va Buxoro yo‘lida savdo karvonlarining talanishi oqibatida savdogarlar soni 80 taga qisqarib ketgan. Barayev, agarda yo‘llarda xavf-xatar bo‘lmaganda edi, Hindistondan Buxoro orqali Rossiyaga keluvchi savdogarlarning soni 600 kishiga yetgan bo‘lishi mumkin edi, deb taxmin qilgan [8:138-b].
Mashhur rus geografi P.I.Richkov Buxoroning Hindiston bilan savdo aloqasida Orenburgning ahamiyatini alohida ta’kidlab o‘tadi. U, butun Sharqiy Hindistonda yashayotgan xalqlar rus va boshqa g‘arb tovarlarini faqat Orenburg va Buxoro orqaligina to‘g‘ridan-to‘g‘ri va arzon narxda bu qadar ko‘p miqdorda va arzon narxda sotib olishi mumkin, deb ta’kidlagan edi [9: 69-70-b].
Yangi Orenburg yo‘nalishining ochilishi Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklari bilan savdoni rivojlantirishiga, hamda to‘g‘ridan-to‘g‘ri rus-hind savdosini yo‘lga qo‘yishga imkon berdi. Orenburg orqali savdo karvonlari qatnay boshlaganligining birinchi o‘n yilligidayoq ko‘zlangan maqsadga erishildi. Rossiyada diplomatik topshiriqlarni bajarib yurgan buxorolik savdogar Irnazar Maksyutov O‘rta Osiyo va hind parchasi, qimmatbaho toshlar va boshqa tovarlarni Orenburgga olib borgan. Shu tovarlarni Orenburgga olib kelganligi, buxorolik va hindistonlik savdogarlarni Orenburg savdosiga tortganligi sababli rus hukumati savdogar Maksyutovni bir necha marta mukofotlagan. [10: 26-b]
Shunday qilib, rus elchilarining O‘rta Osiyoning qo‘shni davlatlar bilan diplomatik va savdo aloqalarini o‘rganishdagi faoliyati, Orenburg shahrining qurilishi va undan ko‘zlangan maqsad tez kunda natijasini ko‘rsata boshlagan. Bu harakatlar natijasida qo‘lga kiritilgan daliliy materiallar kelajakda ilmiy ishlar yozilishiga ham ijobiy asos bo‘lib xizmat qilgan. Haqiqatdan ham, sovet davrida elchilarning keltirgan ma’lumotlari jamlanib, “Hujjatlar to‘plami” ko‘rinishiga keltirilib nashr qilingan. Bu to‘plamlar O‘rta Osiyo va Hindiston savdo munosabatlarini o‘rganishda katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Rossiyada O‘rta Osiyo xonliklari, jumladan, Buxoro xonligi haqida ko‘p ma’lumotlar to‘plana boshlagan. Rus soldati F.Yefremov "Devyatiletneye stranstvovaniye" nomli kitobida o‘zining to‘qqiz yil sayohat qilib, Buxoro, Eron, Xorazm, Farg‘ona, Qarshi, Tibet va Hindistonda bo‘lib, Afrika janubini aylanib Angliyaga va undan Rossiyaga borganligi haqida yozadi.
Yefremov Buxoro xonligida paxta yetishtirish masalasi bilan qiziqadi. U xonlik xo‘jaligining qorako‘l terisi eksporti bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘ychilik sohasini kengroq yoritishga ahamiyat bergan. “Ma’lumki,- deb yozadi Yefremov, Buxoro qorako‘l terisi eksporti orqasidan shuhrat topgan va xon xazinasiga katta daromad keltirgan” [10:30-32-b].
Muallif Buxoroni Osiyoning yirik savdo markazi ekanligini ta’kidlaydi. U buxoroliklarning mamlakat ichki savdosida faol qatnashishini, u yerda ko‘plab savdo rastalari va karvon-saroylari mavjudligini eslatib o‘tadi. Yefremovning tassurotlari Buxoro xonligi tashqi savdosining taraqqiyot darajasini belgilashga yordam beradi.
Ma’lumotlarga boy va shu bilan birga Buxoroning kelajagi haqidagi Yefremovning asari XVIII asrdagi Yevropa fani uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan.
Bizni qiziqtirgan masala bo‘yicha muhim ma’lumotlar rus sayyohi va ofitseri T.S.Burnashev asarida uchraydi. U Rus hukumatining topshirig‘iga ko‘ra, 1794 yili Buxoroda bo‘lgan edi [11:118-b]. U Buxoroda bo‘lgan vaqtida u yerga savdo qilish uchun Afg‘oniston, Eron, Hindiston va boshqa yurtlardan kelgan turli millat vakillarini ko‘rgan. Burnashev Buxoroda joylashgan bozorlar to‘g‘risida yozib qoldirgan. Agarda Yefremovning sayohati davrida Buxoroda 4 ta g‘isht karvon-saroy bo‘lgan bo‘lsa, Burnashev davrida ularning soni 9 ta bo‘lgan. Karvon-saroylar sonining ortib borishiga e’tiborni qaratsak, Buxoroning tashqi iqtisodiy aloqalarining o‘sib borganligi to‘g‘risidagi taasurotga ega bo‘lamiz.
Burnashevning ma’lumotlariga ko‘ra, Buxoro Hindiston va Erondan tillo, kumush va hind malmali olgan. Buxoro Eronga qorako‘l terisi va boshqa tovarlar eksport qilgan. Burnashev Buxoroga keltiriladigan chet el tovarlaridan qirqdan bir miqdorida boj solig‘i olinishini eslatib o‘tadi. Rus savdogarlari esa o‘z mablag‘idan yigirmadan bir miqdorida soliq to‘lagan [11:120-b].
XIX asrda Buxoro davlatchiligi tarixi mag‘itlarining navbatdagi hukmdori Amir Haydar (1800-1825) podshohligi bilan boshlandi. U o‘z sulolasidan bo‘lgan boshqa tojdorlarga nisbatan ko‘p jihatlari bilan o‘zbek milliy davlatchiligi tarixida sezilarli iz qoldirgan, mang‘itlar hukmronligini mustahkamlash, ichki va tashqi muxoliflarga qarshi kurashda qator muvaffaqiyatlarni qo‘lga kiritishga erishgan. Bu hol, ayniqsa, uning tashqi siyosatida o‘z davridagi g‘oyat murakkab xalqaro munosabatlarni to‘g‘ri ilg‘ab ola bilishida yorqin namoyon bo‘ldi. Amir Haydar hukmronligining dastlabki o‘n yili ichida Buxoro davlati olib borgan tashqi siyosiy diplomatik munosabatlarning ayrim qirralari haqida haqqoniy va yangi ma’lumotlar beruvchi safarnomalar bugungi kunda davlatchilik tarixi masalalarini yanada chuqurroq tadqiq etishga imkon tug‘diradi. 1805 yilda Rossiya tashqi ishlar vazirligi boshqarmasining boshlig‘i knyaz Adam Charteriyskiy ko‘rsatmasiga binoan maxsus karvonda savdogar qiyofasida Orenburgdan Buxoroga rus konfidentlaridan biri Habibulla Abdulov (bundan oldin ham bir necha maxfiy topshiriq bilan bu yerga kelib ketgan) yuboriladi. U bu yerda rasman soxta pul yasashda ayblangan va Buxoroga qochib kelgan rus fuqarolari teptyar-totorlarni Rossiyaga topshirish haqida muzokaralar yuritadi, ammo aslida unga yuklatilgan asosiy vazifa Nodirshohning Buxoroda yashashi taxmin etilgan nevarasini rus imperatori panohiga olib ketish va undan Rossiyaning O‘rta Sharqdagi mustamlakachilik siyosatida foydalanish bo‘lgan. Ayni vaqtda unga “buxoroliklarning Xiva va Eron bilan bo‘lgan munosabatlarining darajasi haqida xufya ma’lumotlar yig‘ish, bu ishlarga boshqa Yevropalik davlat vakillari aralashayotani yo‘qmi, degan masalani ham aniqlash” yuklatilgan edi. 1809 yilda Rossiyadan Buxoroga maxfiy suratda yana bir konfident [12:64-b] poruchik Adilnosir Subhonqulov yuboriladi. Savdo karvoni bilan kelgan bu “vakil” ham Buxoroning ichki va tashqi ahvoli haqida, uning harbiy quvvati to‘g‘risida batafsil materiallar to‘playdi va bu ma’lumotlar tartibga solinib, Orenburg gubernatori tomonidan Peturburgga jo‘natiladi. 1812 yilda Ost-Indiya kompaniyasi Peshovardan Afg‘oniston orqali Buxoroga o‘z vakili Hofiz Muhammad Fozilxon ismli kimsan elchi sifatida Amir Haydar huzuriga yo‘llaydi. O‘sha yili u Buxoroga kelib uning hukmdori qabulida bo‘ladi va amirga kompaniya rahbariyati hamda Buxoroga Kashmir orqali inglizlar yuborgan asosiy elchi – Mir Izzatulloh nomidan bitilgan nomalarni topshiradi. Hofiz Fozilxon o‘z taassurotalrini fors tilida bitilgan “Buxoro manzillari tarixi” safarnomasida bayon qilgan. Xuddi shu yili yana Ost-Indiya kompaniyasi Hofiz Fozilxondan keyin Buxoroga o‘zlarining asosiy elchilarini safarga otlantiradi. Bu elchilikka Said Mir Izzatulloh boshchilik qiladi. Ular Kashmirdan o‘tib, sharqiy sarhadlardan Buxoro amirligi tuprog‘iga kirib keladilar. Izzatulloh Buxoro amiri bilan ko‘rishgach, bu yerdan Markaziy Osiyoning boshqa shaharlariga ham safar qiladi. U ham Fozilxon singari barcha taassurotlarini maxsus hisobot tarzida yakunlab, Ost-Indiya rahbarlariga topshiradi. Ammo Said Mir Izzatullohning safar esdaliklari Fozilxonning “Buxoro manzillari tarixi” asaridan farqli o‘laroq, oradan sal fursat o‘tgach qisqartirilgan holda avval fransuz, so‘ngra to‘la ravishda ingliz tillariga tarjima qilinib, kitob holida chop etiladi.
O‘tgan asrning dastlaki o‘n yili ichida Buxoro amirligiga kelib ketgan ana shu “sayyohlar”ning qoldirgan safar taassurotlari mazmuni shuni ko‘rsatadiki, bu o‘zbek xonligi o‘sha yillarda nafaqat O‘rta Sharq mintaqasida, balki jahon miqyosida ko‘tarilgan muhim xalqaro muammolar bilan aloqador bo‘lgan.
Podsho Rossiyasi bosqinidan oldin O‘rta Osiyo hududidagi xoniklar, xususan, Buxoro amirligi O‘rta Osiyodagi eng boy va qudratli davlatlardan biri hisoblanar, uning davlat qurilishi hamda diplomatiyasi qo‘shni davlatar siyosatiga yuqori darajada ta’sir o‘tkazib kelar edi. Shu bois ham ayni kunda bu davrdagi diplomatik munosabatlar, elchilik bordi-keldilariga oid nodir qo‘lyozmalarni tadqiq etish – xalqimizga o‘zining haqiqiy o‘tmishini qaytarib berish muhim vazifalarimizdan biridir.
Tariximizning o‘qilmagan sahifalariga ko‘z yuritish natijasida shunga amin bo‘lish mumkin: 1860 yilda Buxoro taxtiga Amir Muzaffarning o‘tirishi bilan amirlikning xalqaro aloqalari yangi bosqichga ko‘tarildi. Chunki xudi shu davrda Rossiya imperiyasining Turkiston sarhadlariga tajovuz xavfi yanada ortdi. Aynan 1860 yildan boshlab Qo‘qon xonligi tasarrufidagi Oqmachit (hozirgi Qizil O‘rda), Pishpek (Bishkek), Avliyo ota (Jambul), Turkiston shaharlarini birin-ketin bosi olina boshladi. Ana shundan keskin bir vaziyatda Amir Muzaffarxon markazlashgan Buxoro davlati hamda butun Turkiston hududini dushmanlardan saqlab qolish uchun Angliya, Fransiya, Italiya va Turkiya sultonligi kabi eng qudratli davlatlar bilan o‘zining ochiq va maxfiy dipomatik aloqalarini o‘rnatdi. Amirlik o‘z elchilari orqali Angliyaning Hindistondagi vakillari va Turkiya sultonligi, shuningdek, Fransiya hamda Italiyaga harbiyo-siyosiy aloqalari o‘rnatish takliflari bitilgan diplomatik nomalarni jo‘natdi. Bu haqda tarixchi Hamid ibn Baqo Xo‘janing (O‘zFAning Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida saqlanayotgan) “Tanzil al-amsol fikri-zikri bayon ul-ahvol” asarida to‘la ma’lumot beriladi. Asar muallifi amirning Qo‘qon xonligi bilan birgalikda Vatan himoyasiga otlanish maqsadida amalga oshirilgan diplomatik ustamonligi xususida shunday yozadi: “Biz va sizning o‘rtangizda do‘stlik yuqori darajada bo‘lganligi uchun hech qachon sizlarga nisbatan dushmanlkni ravo ko‘rmaganmiz va ko‘rmaymiz ham. Bugun biz tomonidan yozilayotgan xat qaroriga asosan Sayxun daryosi ichki tomoni bizniki, tashqi tarafi sizning mulkingizdir...”. “Shuningdek, Amir Muzaffar ikki davlat o‘rtasida tijorat bordi-keldisini yo‘lga qo‘yish masalasini ham ko‘tardi” deydi muallif [13]. Albatta bu harakatlar ortida harbiy texnik jihatdan kuchli salohiyatga ega g‘arb davlatlari orasidan ishonchli ham siyosiy, ham harbiy ittifoqchi topish maqsadi yotganini yaqqol ko‘rish mumkin. Ushbu harakatlar bilan amir Xo‘jandni o‘z himoyasiga olishga erishadi. Ma’lumki, bunga qadar Buxoro va Angliya o‘rtasida yaxshi diplomatik munosabatlar yo‘lga qo‘yilgan edi. Masalan, ikki mamlakat o‘rtasidagi bir yillik savdo hajmi 170 ming funt sterlingni tashkil etar, bu aloqalar esa o‘z navbatida yildan-yilga rivojlanib borar edi. Shu sababdan ham amir Muzaffar iqtisodiy-siyosiy hamkori – Angliyaning Hindistondagi general-gubernatori ser Jon Lourensga harbiy ko‘mak so‘rab murojaat etadi. Elchi Muhammad Porsoxo‘ja orqali Kalkuttaga keladi va Buxoroning Angliyaga sodiqligini bildirib, inglizlardan harbiy ko‘mak – qurol-yarog‘, to‘plar, moliyaviy yordam va imkoni bo‘lsa qo‘shin so‘raydi. General-gubernator esa aniq javob bermay, elchini ortiga qaytarib yuboradi. Shu o‘rinda Muhammad Porsoxo‘ja to‘g‘risida to‘xtaladigan bo‘lsak. U kishi Buxoroda qozikalon (bosh sudya) lavozimida xizmat qilgan Inoyatullo Xojaning o‘g‘li bo‘lib, unga amir Muzaffar davrida “Muftiy askariya” unvoni berilgan. Qonunshunoslik, tib va boshqa ilmlar bo‘yicha katta salohiyatga ega bo‘lgan elchi badiyatda ham o‘z o‘rniga ega bo‘lib, ancha ma’noli she’rlar yozgan.
Buxoroda shuningdek, amir Abdul Ahad (1885-1910) hukmronlik qilgan yillarida tashqi diplomatik va savdo-sotiq aloqalri ham ancha rivojlantirilgan edi. Ayniqsa, ushbu davrda ko‘proq Rossiya bilan diplomatik aloqalarning amalga oshirilgnaligini manbalardan ko‘rishimiz mumkin. Buxoro hukmdorining Peterburgga qilgan safarlari hisoboti sifatida “Ro‘znomai safari Fitirburx” nomli ikki me’muar asar yozilgan bo‘lib, asar Buxoro amiri Abdul Ahad tilidan yozilgan va uning 1892-1893 yillarda Peterburgga qilgan safari kundaligi hisoblanadi. Uni Rossiya – Buxoro munosabatlari tarixiga oid manba sifatida baholash mumkin. Ikkinchi asar “Ro‘znomai safari chahorum ... ba Fitirburx” deb nomlanib, amir Abdul Ahadning 1906 yilda Peterburgga qilgan safari tafsilotlarini o‘z ichiga oladi [12:69-b].
Mustaqillikning tugatilishi va Buxoro xonligi ustidan protektoratning oʻrnatilishi (1868 va 1873 yillar shartnomalari asosida) xonlikni chor Rossiyasining yarim mustamlakasiga aylantirdi. Rossiyaning vassal hududi bo'lgani uchun u boshqa mustamlakalardan deyarli farq qilmaydi. 19-asrning soʻnggi choragida Buxoro xonligi Rossiya maʼmuriyatiga qaram mavqega ega boʻlishiga qaramay, Gʻarb va Sharq mamlakatlari bilan teng sharoitlarda aloqa savdogarlari ochildi.
Buxoriy sharoitida savdo-sotiqning rivojlanishi, sudxo'rlik kapitali savdosi ijobiy rol o'ynadi, shahar va qishloqning o'ziga xos xo'jaligini yemirdi. Bu yerdagi savdogarlar va ildizchilar mahalliy burjuaziyaning asosiy yadrosini tashkil qilgan. Ularning savdoda ishtirok etishi yuqori daromad olishning bir usuli hisoblanib, sharqiy va g'arbiy savdo firmalari: la.mya bilan bajonidil shartnoma tuzdilar.19-asr oxiriga kelib yirik savdo kompaniyalari o'z faoliyatini boshladilar.
Buxoroning iqtisodiy qudratida ta’sirchan kuchga aylangan birinchi firma va bank kapitali.
Ma’lumki, Buxoro xonligining savdo aloqalari azaldan tarixchilarning e’tiborini tortgan va hozirda ham jalb etib kelmoqda. Rossiya, Afg'oniston, Hindiston, Eron xalqlari o'rtasidagi munosabatlarni ochib berish masalasi mamlakatimiz olimlari, shuningdek, Rossiya, Hindiston, Afg'oniston, Eron va boshqalarning ushbu muammoning muayyan tomonlarini ochib beruvchi ko'plab qiziqarli ishlariga bag'ishlangan. Ular orasida M.K.ning batafsil tadqiqotlarini qayd etish lozim. Lekin iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy aloqalarga oid koʻplab maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan bu asarlar, asosan, Buxoro xonligining 18—19-asrlarda Gʻarbiy va Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalariga oid ayrim masalalarni ochib beradi.
Hozirgacha tarixiy adabiyotlarda Buxoroning 19-asrning soʻnggi choragida Afgʻoniston, Hindiston, Eron, Rossiya bilan savdo-iqtisodiy aloqalarini ochib berishga bagʻishlangan maxsus monografik tadqiqot mavjud emas, olimlar tasodifan aniqlagan ayrim masalalar bundan mustasno. 19-asr oxiri-19-asr boshlaridagi Buxoro tarixini tahlil qilganda XX asr. Shuning uchun bu masalaning tarixini chuqur va har tomonlama o‘rganish katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
19-asrning soʻnggi choragida Buxoro xonligining savdo-iqtisodiy munosabatlari tarixiga ilmiy-tarixiy tadqiqotlarda munosib eʼtibor berilganligi sababli muallif ushbu muammoni oʻz tadqiqotining mavzusi sifatida tanlagan.
. Muammoning ilmiy rivojlanish bosqichi. XIX asrning oxirgi choragida Buxoro xonligining savdo-iqtisodiy masalalari tarixiy adabiyotda alohida nuqtai nazardan rivojlanmagan. Shu bilan birga, olimlar tomonidan muammoni o'rganish
o'tgan yili hamma narsa amalga oshirildi *.
Bizni qiziqtirgan savollar qisman yoritilgan adabiyotlarni qulay tarzda to'rt guruhga birlashtirish mumkin.
Birinchi guruhga quyidagilar kiradi; 18-asr boshlarida Buxoroning siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tarixining asosiy masalalarini tushunish bilan bogʻliq holda dissertatsiyada oʻrganilgan muammolarga oid monografiyalar. Bu asarlar boy tarixiy materiallar asosida yozilgan, vetori birlamchi manbalar asosida tahlil va umumlashtirilgan, keng qamrovli va chuqur tadqiqoti bilan ajralib turadi. 
Ayniqsa, o'rganilayotgan davrda savdo munosabatlarini umuman amalga oshirish mumkin bo'lmagan savdo zarbalarining roli ortdi. Tashqi va ichki savdoda Buxoro, Samarqand, Qarshi, Chordjuy, Kerki shaharlari tomonidan yotqizilgan yo‘llar muhim o‘rin tutgan.
Shahriyaboom, Sherabzdom, Termiz va boshqalar.Xonlikning qadimgi savdo tranzit yoʻllaridan Buxoro-Orenburg, Buxoro-Troitsk, Buxoro-Petropavlovsk, Buxoro-Qarshi-Qunduz, Samarqand-Balx, Buxoro-Meymena-Hirot savdo yoʻllari, Buxoro muhim bo'lib qoldi -Kabzchl-PeshaBar-Yaalkuta va boshqalar.
Savdoning eng muhim elementlari yirik shaharlar va savdo markazlaridagi karvonlar edi. Oʻrganilayotgan davrda xonlikning poytaxti – Buxoroda 60 dan ortiq karvonsaroylar boʻlgan. Karvonsaroylar savdo va ulgurji ayirboshlash markazlari edi. Savdo yo'llarining eng muhim elementi sardobalar bo'lib, ular karvonlarni suv va oziq-ovqat bilan ta'minlab, savdo yo'llarining ishlashiga imkon yaratgan. Savdo yoʻllarini muhofaza qilish va yaxshilash ishlari bevosita Buxoro amirining qushbeglari tomonidan amalga oshirilgan. Xonlikning barcha yirik va oʻrta shaharlarida yaxshi jihozlangan yirik karvonsaroylar boʻlgan.
19-asrning soʻnggi choragida dehqonchilik va hunarmandchilik, bogʻdorchilik va polizchilik, gʻallachilik va polizchilik rivojlanishi davom etdi. Paxta, kunjut, tamaki, kanop, beda va boshqa ekinlar yetishtirildi. Buxoro xonligi aholisi ipakchilik bilan ham shugʻullangan, V. manbalarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Gʻijduvon va boshqalarda ^ tut daraxtlari koʻpligi qayd etilgan 1 19-asr oxirida. paxtachilik va ipakchilik yanada rivojlandi, chunki rivojlanayotgan Rossiya toʻqimachilik sanoati ehtiyojlari uchun paxta va ipak koʻp miqdorda yuborilar edi.
Chorvachilik xalq xo‘jaligining yana bir muhim tarmog‘i edi. Ular mayda va yirik qoramol, ot, tuya, eshak, ayniqsa, koʻp qoʻy boqgan. Qorakoʻlchilik nafaqat ichki bozor ehtiyojlarini qondirar, balki oʻz mahsulotlarini Rossiya va Gʻarbiy Yevropa davlatlariga ham koʻp miqdorda yetkazib berar edi.2 Koʻrib chiqilayotgan davrda chorvachilik mahsulotlarini eksport qilish 2,5 barobar oshdi. Savdo faoliyati bilan bog'liq chorvachilik tarmoqlaridan asosiy yuk tashish vositasi bo'lib xizmat qilgan tuya va eshakchilikni ham aytib o'tish kerak. Chorvachilik xo'jaliklari savdo bilan bog'liq edi. Kichik, o'rta, yirik chorvadorlar bir vaqtning o'zida kichik, o'rta edi
. 1092-1902 yillarda Buxorodan har yili tashqi bozorga qorako'l merdreği eksporti 1 mln.4C0 - 2 min.
va yirik chorva savdogarlari. Buxorolik chorvadorlar Choriqulboy, Murodbay va Xaqqulbay yirik qorako‘l terisi savdogarlari bo‘lib, har yili Buxoro* bozorlariga har biri* 20-30 ming donadan qorako‘l terisini yetkazib berardilar.
Одной из ведущих отраслей экономики Бухарского ханства в рассматриваемый период было ремесленное производство, ведущими отраслями которого были ткачество, с которым было связано изготовление йряжи и готовой оденды, гончарное дело, металлообработка, деревообрабатывающее и кожевенное производство, ремёсла, связанные со строительным делом, изготовлением пищевых продуктов va hokazo. Hunarmandchilik Buxoro, Qarshi, Shahrisob-ze, Givduvon, Vobkent va boshqalarda jamlangan.Xonlikning hunarmandchilik mahsulotlari aholining asosiy ehtiyojlarini qondirar, mahsulotlarning bir qismi Rossiya, Hindiston, Afgʻoniston, Eron, va boshqa mamlakatlar.
Birinchi bobning ikkinchi bo‘limi – “XIX asrning 60-70-yillarida Buxoroning Rossiya bilan savdo-iqtisodiy aloqalari” Buxoro va rus savdogarlari o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlariga bag‘ishlangan.
Manba va adabiyotlarni sinchiklab o‘rganish shuni ko‘rsatadiki, Buxoro bosib olingunga qadar ham Afg‘onistonga an’anaviy rus tovarlari: paxta, ipak, jun buyumlar, mis, temir, oltin va kumush buyumlar, shakar, choy va boshqalar Buxoro xonligi orqali ba’zan olib kelingan. , Buxoro savdogarlari orqali Hindiston. , Iraya va boshqa Osiyo davlatlari. 19-asrning 60-70-yillarida Buxoriyning savdo-iqtisodiy munosabatlarida Rossiyadan Buxoroga tovarlar olib chiqishda paxta mahsulotlari birinchi oʻrinni egallagan. Rossiyaga mahsulot eksport qilish boʻyicha esa Buxoro Toshkent bosib olingandan soʻng Oʻrta Osiyodagi yetakchi mavqeini saqlab qoldi, chunki 1867-yilda Rossiyaga Toshkentdan mato uchun 868 ming rubl, Xivadan I aln.421 ming soʻmlik tovarlar joʻnatilgan. rubl, Buxoriydan - 6 million 215 ming rublga.2
Oʻrta Osiyoda savdoni rivojlantirish boʻyicha sheriklik Ustavi loyihasining materiallariga koʻra, S.Rulev buxorolik savdogarlarning bir qismi Rossiyaga ilk bor Yevropa, Turkiya, Afrika, Arabiston3, Bolanast kirib kelgan.
ularning ba'zilari karvon yo'li bilan kelishgan, faqat bir nechtasi morenaga borishga jur'at etgan. 19-asrning 60-70-yillarida savdo karvonlariga qaroqchilar bosqinlari kamaygan, ammo ular umuman uzoq davom etmagan. Bosqinlar va talonchiliklar davom etayotganiga qaramay, Rossiya bilan savdo qilish Akznenkolar uchun foydalidir. Xavf ostida qolgan buxorolik savdogarlar ko'pincha o'z maqsadlariga erishishga umid qilmay, Rossiyaga chuqur kirib ketishdi. Saladagi rus-bu-xarok savdo aloqalarining rivojlanishidan eng koʻp manfaatdor boʻlganlar karvonboshi Shoxlulat Savd Ya’ruf, Yusufboam, Sharifboy va boshqalar boshliq qutsiy boylardir*.■.
Rus savdogarlari oʻzlarini xavf ostiga qoʻyib, buxorolik savdogarlarga mol-mulkni kreditga berib, savdo faoliyatini rivojlantirishda yordam berar edilar. Orenburgga Buxoro tovarlarining katta qismi: qoʻzi terisi, shoyi matolar kelib tushdi. Buxoro savdogarlari Rossiya shaharlariga paxta xomashyosi, ipak, jun, xom ashyo, paxta va ipak mahsulotlari yetkazib berardilar. Shuni ta'kidlash kerakki, Rossiyada savdo bilan asosan buxorolik savdogarlar shug'ullangan. Rossiya savdogarlarining Buxoro xonligida mustaqil savdo qilishga urinishi muvaffaqiyat bilan yakunlanmadi. Lekin Buxoro ustidan Roo-ciife protektorati tashkil etilgandan keyin rus savdogarlarining Buxorodagi buyurtmalari soni ortib bordi. Faktlar shuni ko'rsatadiki, 70-yillarning boshida Buxoroda eso savdo qila boshlagan, Orenburg savdogarining kotibi Dyukov - Ageev, Moskva savdogarining kotibi Koashsha - Kozin, Rostovlik savdogar Vesnin chekining buyrug'i -Dshsh va tatar ;,íyxav¿e&mH. Ular oʻz mollarini “Giimi”, “Oshkent”, “Abddakm”, “Nuray” nomli non saroylarida sotgan. Rossiya savdogarlari vositachilar - buxorolik savdogarlar foydaning katta qismini o'z zimmasiga olishga majbur bo'lishlari, bundan tashqari, o'z mollari uchun kumush bilan to'lashlari, ba'zan esa nafaqat sotib olish uchun Hindiston, Afg'oniston va Eron bozorlariga borib qo'yilishidan nihoyatda norozi edilar. Rus, lekin ingliz tovarlari. Shuni ta'kidlash kerakki, birgina 1864 yilda Rossiyadan O'rta Osiyoga 4 million rubllik oltin va kumush pullar olib kelingan^. vositachilar – buxorolik savdogarlar foydaning salmoqli qismini berishlari, bundan tashqari, oʻz mollari uchun kumush bilan toʻlashlari kerak edi, bu esa baʼzan Hindiston, Afgʻoniston va Eron bozorlariga borib nafaqat rus, balki ingliz mollarini ham sotib olishardi. Shuni ta'kidlash kerakki, birgina 1864 yilda Rossiyadan O'rta Osiyoga 4 million rubllik oltin va kumush pullar olib kelingan^. vositachilar – buxorolik savdogarlar foydaning salmoqli qismini berishlari, bundan tashqari, oʻz mollari uchun kumush bilan toʻlashlari kerak edi, bu esa baʼzan Hindiston, Afgʻoniston va Eron bozorlariga borib nafaqat rus, balki ingliz mollarini ham sotib olishardi. Shuni ta'kidlash kerakki, birgina 1864 yilda Rossiyadan O'rta Osiyoga 4 million rubllik oltin va kumush pullar olib kelingan
70-yillarning boshlarida Buxoro va Xivadan har yili oʻrtacha miqdorda: paxta — 1.787.200, qoʻzi terisi — 699.366, ipak xom ashyosi — 213.703 rubl miqdorida tovarlar olib kelingan. Yillik import qilinadigan tovarlarning umumiy miqdori 3 million 065 ming 250 rublga yetdi*. Rossiya savdo markazlari orasida Nijniy Novgorod yarmarkasi muhim oʻrin tutgan.Buxorliklar Oʻrta Osiyo xomashyosi, hunarmandchilik buyumlari: chintz “baxti vyboka”, paxta, shoyi, vatli koʻrpalar, xalatlar (paxta va shoyi), marana, tulki va boʻri terilari, quritilgan mevalar, gilamlar; sharqona tovarlar: choy, kaşmir ro'mol, shinni, sariq ildiz, xurmo, marvarid, lapis-laz'ur, Beneras brokar.
Dissertatsiyaning 3 tasida buxorolik savdogarlar tomonidan sotib olingan tovarlar soni batafsil yoritilgan. Yarmarkada oʻz tovarlarini foyda bilan sotgan holda turli xil tovarlar: manufaktura, ipak, jun va qogʻoz, oq va yam-qogʻoz, kalikos, qogʻoz kalava, tilladan yasalgan buyumlar, qand, shakar, shirinliklar, konfetlar; mis, temir, cho'yan va temir buyumlar, chinni, fayans va billur idishlar, oynalar, oyna oynalari va turli galantereya buyumlari.
Xonliklarga qimmatbaho toshlar: yahonta (yakut), lala, zumrad, firuza, oltin va kumushdan yasalgan buyumlar foydali sotilgan. Buxorolik ayollarning eng sevimli toshlari marvaridlar edi. Bundan tashqari, Buxoroga yarim qimmatbaho toshlar olib kelingan. Rangli boncuklar katta talabga ega edi. Buxoro zodagonlari dabdabali buyumlar sotib olganlar.
Uchinchi bo‘lim – “XIX asrning 80-90-yillarida Buxoroning iqtisodiy mustaqilligining tugatilishi va Rossiya bilan savdo-iqtisodiy munosabatlari”da Buxoro xonligi mustaqilligining tugatilishi, Kaspiy dengizi temir yo‘lining qurilishi, 2000-yilda Rossiyaning Rossiya bilan savdo-sotiq va iqtisodiy aloqalari yoritilgan. moliyaviy kapitalning kirib kelishi va Buxoroning bozor va xomashyo manbaiga aylanishi. Buxoro omar va Turkiston general-gubernatori tomonidan imzolangan (1866 va 1873) shartnomalar Buxoro bilan Rossiya oʻrtasida vassal munosabatlarni oʻrnatdi. rus savdogarlari; Xonlik hududida erkin savdo ta'minlandi, savdo agentlariga ega bo'lish va o'z idoralari, tovarlar uchun ombor ochish, musulmonlar bilan teng ravishda savdo bojlarini to'lash,
Buxoro-Rossiya savdosi atroflicha tahlil qilingan: XIX asrning 80-90-yillari. ichida. Buxoro tovarlarining eksporti va Rossiyadan importi yildan-yilga oshdi. Agar 1887 yilda eksport 12,5 million rublni tashkil etgan bo'lsa, 90-yillarning oxirida u 20 million rubldan oshdi. .
Rossiyadagi buxorolik savdogarlarning savdo-iqtisodiy aloqalari rus-buxoro savdo-iqtisodiy munosabatlari uchun o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lsa-da, 19-asrning 80-90-yillarida jiddiy o‘zgarishlar yuz berdi. Bu davrda asosiy savdo operatsiyalari bevosita Buxoro xonligi hududida amalga oshirila boshlandi. Transkaspiy temir yo'lining qurilishi xom ashyo eksportini va ishlab chiqarilgan mahsulotlar importini sezilarli darajada oshirdi. Mahalliy hunarmandlar mahsulotlari eksporti sezilarli darajada kamaydi. Agar 1880-1881 yillarda Rossiyaga 4800 pud miqdorida Buxoro qog‘oz ipi (hunarmandchilik) olingan bo‘lsa, 1890 yildayoq bu mahsulotni Buxorodan jo‘natish nafaqat to‘xtab qolgan, balki Rossiya qog‘oz zavodi iplari Buxoro bozorlariga kira boshlaganini faktlar tasdiqlaydi. : 1890 yilda 10 ming funt, 1891 yilda - 27 ming funt.
90-yillarda buxorolik dehqon paxta, kalibr, ipak sotishdan 80-yillardagiga qaraganda kamroq daromad oldi, garchi bu turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish yildan-yilga oshib bordi. Qolaversa, dehqon paxtakorlarining yolg‘onchiligi, kam vaznga ega bo‘lishi ham keng kuzatildi.
Shuni aytish kerakki, XIX asrning 90-yillarida xonlikning ichki savdosida buxorolik savdogarlar ustunlik qilgan. Tovarlarni eksport qilish Rossiyaning savdo-sanoat firmalari qo'lida edi: "Katta Yaroslavl manufakturasi", "Rossiya yuklarni sug'urtalash va tashish jamiyati", "Moskva savdo-sanoat jamiyati", "Kavkaz va simob" va boshqalar.
XIX asr oxirida. Buxorzda bir qancha rus banklarining agentlari - "Rossiya-Osiyo banki", "Rossiya-Xitoy banki", "Moskva xalqaro savdo banki" va hokazolar faoliyat ko'rsatgan.Dastlab banklar faqat savdogarlarga xizmat qilgan, sanoatchilarni subsidiyalagan, Rossiyaning rivojlanishiga turtki bergan. Banklar nafaqat tijorat va sanoat firmalarini, balki ularga har yili 40 million rublgacha bo'lgan mablag'ni, balki aka-uka Ubaydulla va Dyatifxo'ja Qosimxo'jaevlar, Jo'rabek Arabovlar, Mirhikmat {Dirsalaxovlar va boshqalar kabi yakka tartibdagi tadbirkorlarni ham moliyalashtirgan.* Ko'rib chiqilayotgan davrda yirik vakillar. Buxoro amiri Abdulahadxon, Jurabek Arabov, Karavai-baish Abdurauf Azizov, Mirzabay Atamanov, Ziyadulla Yoqubboyev va boshqalar xonlikning Burlsuasi savdolaridan edi.
Amir Abdulahad o‘z mansabidan foydalanib, yirik sanoat va tijorat ishlarini olib borganini turli manbalar chuqur tasdiqlaydi. Uning bir nechta paxta tozalash zavodlari va telegraf liniyasi bor edi. BuxoroChSattaqoʻrgʻon2 yirik savdo operatsiyalarida qatnashib, Buxoroning yetakchi millionerlari bilan birgalikda oʻz kapitalini kiritgan. Xususan, u Moskvaga qorako‘l qo‘zilarini jo‘natib, bir necha million rubl foyda ko‘rgan. Amir Abdulahadning umumiy kapitali Rossiya davlat banklarida, xususiy tijorat banklarida 27 mln.
80-yillarning ikkinchi yarmi va 90-yillarning boshlarida xonlikda 100 ta yirik buxorolik savdogarlar oʻz savdo faoliyatini olib borib, 20 ming rubldan 500 ming rublgacha sarmoyani kuydirdilar. Ularning orasida 10 kishining har biri 100 ming rubldan ortiq kapitalga ega edi. Ularning yillik aylanmasi 6 shn.160 ming rublga yetdi.
Bitiruv malakaviy ishda tovar ayirboshlashning o‘zgarishi va Buxoro xonligining Rossiyaning sanoat tovarlari bozoriga, ya’ni uning xomashyo manbaiga aylanishi, Buxoro eksportining 93 dollarini qishloq xo‘jaligi mahsulotlari, xususan, paxtachilik tashkil etganligi ta’kidlanadi.
Shunday qilib, Buxoro xonligining savdo-iqtisodiy munosabatlari uchun XIX asrning so‘nggi choragida metropoliya va mustamlaka o‘rtasida amalda mustamlakachilik munosabatlarining shakllanishi xarakterli xususiyatga aylandi.