Mavzu: davlat mulkini xususiylashtirish

Iqtisodiyotni nodavlatlashtirish usullari

№	Usullar	Usulning mazmunn	Usulning mexanizmlari	Nosalbiy tomonlari	Salbiy tomonlari
1	Bozorni liberallash tirish	Erkin baholar kiritilishi, raqobatga yo`l ochish, bozor qatnashchilar- ini ko`pay- tirish	Baho,raqobat,privatizatsiyasiz nodavlat-lashuv	Mayda korxo- nalar ko`payi- shi, bozorda taklifning o`sishi, bozor tuzilishining o`zgarishi	Bahoning ko`- tarilib bo- rishi
2	Davlat shax- siy aktsio- ierli kor- xonalarni yaratish	Aktsioner ka- pitalida dav- lat hissasini kamaygirish	Soliq, kredit	Mulkchilar ko`payadi, er- kin iqtiso- diy faoliyat o`sadi	Tabaqalashuv kuchayadi
3	Davlat iq- tisodiyo-tiga xos nobozor usullarni ketma-ket yo`q qi-lish	Davlat kor- xonalarida bozor muno- sabatlarini qo`llash	Byudjet, kre- dit, xususiy investitsiya- lardan foy- dalanish	Davlat buyurt- malarini qis- qartirish, korxonalar faoliyatini yaxshilash	O`tish bi- lan bog`liq ishlab chi- qarishning vaqtincha qisqarishi
4	Хususiylashtirish	Davlat mul- kini xususiy- lashtarish	Auktsion, ak- tsiyalar sota- lish, tekin- ga mulkni tarqatish	Mulk egasini topadi, uning samarador-ligi oshadi	Ta`siri ma`lum vaqt O`tgandan kuchga kiradi, katga o`zga- rishlarni talab etadi

Lekin xususiylashtirishning ijobiy tomoni shuki, u mulkning real — xaqiqiy egasini topadi. Bilamizki, mulk egasini topmaguncha samaradorlik bo`lmaydi. Demak, bozor mexanizmlari ishga tusha boshlaydi, ishlab chiqarish o`sib, taklif kuchaya boradi.
Rivoj topgan mamlakatlarda xususiylashtirish moliya bozoriga ta`sir etadi, natijada sotiladigan aktsiyalar ko`payishi bilan taklif ortadi. Bu hech qanday xarajatlar bilan borliq bo`lmaydi va iste`mol buyumlariga bo`lgan talabning qisqarishiga olib keladi. Foydali bo`lgani uchun fuqarolar xursandlik bilan davlat mulki-ning sotilishida faol qatnashadilar. Inflyatsiyaga qar-shi ta`sir kuchli bo`ladi. Daromadlarning bir qismi ak-tsiyalar sotib olishga sarflanganligi sababli tovar va xizmatlar bozorida talab pasayadi. Angliya, Frantsiyaga o`xshagan mamlakatlarda privatizatsiya jarayonida xuddi shunday voqelik yuz bergan.
Rossiyada axvol boshqacha bo`lib, xususiylashtirish cheklari chiqarildi, bu ijtimoiy-siyosiy muvozanatga ancha yordam berdi.
Хususiylashtirishning muvaffaqiyati uchun bir nechta shartlarni bajarish talab etiladi.
1. Mulkning taqdirini belgilashda, imkoni bo`lsa privatizatsiyalashtiriladi. Bunda nohaqlik, nazoratsizlik yuz bermasligi uchun, avvalo davlat mulki sub`ektlarining to`la aniqligi talab etiladi.

2. 
   Privatizatsiya iqtisodiyotning bozor potentsiallarini tezda ishga solishi uchun kapitallar harakatini ta`minlash, ularning tarmoqlararo va sohalararo siljish yo`llarini ochish talab etiladi.
   
3. 
   Sotiladigan aktsiyalarning oldindan ma`lum bo`lishi. Rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon xaqiqiy bozor usulida erkin tarzda bo`lmaydi. Masalan, Frantsiyada sotiladigan korxonalar aktsiyalarining 10 foizi korxona xodimlariga past bahoda sotiladi, 15 foizi chet elliklarga, 50 foizi Frantsiya fuqarolariga va bank, muassasa, korxonalar, fondlarga, qolgan 25 foizi esa yirik moliya institutlariga sotiladi. Germaniyada esa davlat o`ziga 51 yoki 25 foizini qoldiradi.
   
4. 
   Хususiylashtirishning oxirigacha amalga oshishini ta`minlash uchun mulkning biri xususiylashtirilib, ikkinchisini byurokrat apparat qo`lida qolishiga yo`l qo`yilmaslik kerak.
   

Yuqoridagi shartlar bajarilsa, xususiylashtirish muvaffaqiyatli o`tadi. Masalan, Germaniyada bu qiyinlik bilan ko`chdi. Chunki, mahalliy hokimiyatlarning huquqlari katta. Angliyada "British Genekom"ni privatizatsiya qilish natijasida 2,25 mln. kishi sherik mulkdor bo`lishdi. Bu, korporatsiyaning 96 foizi xodimlariga teng, degan so`z.
Davlat xususiylashtirishni kengaytirar ekan, demak u o`z faoliyatini bozor iqtisodiyoti talabiga moslashtirish, uning rivojini kuchaytirish va talab tomon to`la harakatda bo`lish, iste`molchilar uchun zarur tovarlar bi-lan bozorni to`ldirishni ko`zda tutadi. Privatizatsiya ishlab chiqarish samaradorligi va aholining yuqori darajali turmushini ta`minlash uchun bo`lgan harakatdan iboratdir.
O`zbekistonda raqobat bozoriga xos erkin iqtisodiyotni shakllantirishda albatta xususiylashtirish muxim asos bo`lib, u tezlashtirilishi kerak. Ammo yuqoridagi shartlar-ni e`tiborga olish va sharoitga qarab yuqorida ko`rsatib o`tilgan usullardan foydalanishni esdan chiqarmaslik shart. Хususiylashtirishni iqtisodni liberallashtirish bilan bog`liq holda olib borish maqsadga muvofiqdir. Chunki, liberallashtirish bevosita bozorni kengaytiradi, ya`ni bu jarayonga hoziroq ta`sir ko`rsatib, tezda samara bera boshlaydi.
Respublikamizda baho liberalligi amalga oshdi va o`z samarasini bermoqda, boj sohasidagi amaliy ishlar chet tovarlarining ichki bozorimizda o`z o`rnini kengaytirmoqda. Pul-kredit sohasidagi ishlar, milliy pulning mustahkamlanishi kabilar bozor munosabatlariga o`tishni tezlashtirmoqda.
Lekin xususiylashtirish sohasida ham bir qancha ishlar bajarilib, bunda davlat katta tashabbuskorlik qilmoqda. Pulli, pulsiz va imtiyozli usullar keng qo`llanilmoqda. Aytaylik, turar joylarni xususiylashtirish juda tez vaqt ichida keng miqyosda o`tkazildi. Bunda imtiyozli usul qo`llanilib, uy-joylar arzon bahoda kam pul hisobiga O`zbekiston fuqarolarining xususiy mulkiga aylantirildi. Maishiy xizmat ko`rsatish korxonalari, avvalo mayda va o`rta, so`ngra katta savdo korxonalari ham xususiylashtirildi. Bunda xizmatchilarga imtiyozli sharoitlar yaratib berildi.
Auktsion yo`li bilan kim oshdi savdosi orqali nodavlatlashtirish ham qo`llanilib, bu asosan viloyat va tumanlar hududlarida o`tkazilmoqtsa. Tez vaqt ichida davlat sanoat, qurilish, transport korxonalarini aktsionerlashtirish tufayli mulkchilarning soni ancha kupaytirildi. Bunda korxona xizmatchi va ishchilariga ustuvorrlik xuquqi berilib, avvalo ular cheklangan aktsionerpshk korxonalariga ay-lantira boshlandi.
O`zbekistonda ham xususiylashtirishda chet el kapitali qatnashib, mulk sotib olishi mumkin. Bu mulk tur-liligi sharoitini yaratishda ahamiyatlidir. Хususiylashtirishning tezlik bilan olib borilishi shuni ko`rsatadiki, O`zbekistonda ming-minglab xususiy korxonalar paydo bo`lmoqda. Ularning soni 2003 yilga kelib mingdan oshib ketdi.