Mavzu: Ekologik tusdagi fvlar, ularning tasnifi va tavsifi. O‘zbekistonda aholini Ekologik fvlardan muhofaza qilish tadbirlari. Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar to’g’risida tushuncha, ularning tasnifi va kelib chiqish sabablari

Mavzu: Ekologik tusdagi FVlar, ularning tasnifi va tavsifi. O‘zbekistonda aholini Ekologik FVlardan muhofaza qilish tadbirlari.
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlar to’g’risida tushuncha, ularning tasnifi va kelib chiqish sabablari.
«Ekologiya» - yunoncha so’z bo’lib, tirik mavjudotlaming yashash sharoiti va atrof-muhit bilan o’zaro munosabatlanni o’rganadi.
Ekologik tusdagi FVlar - bu insoniyatning hayot faoliyatiga, o’simlik va hayvonot dunyosiga, gidrosfera va atmosferaga beqiyos ta'sirini ko’rsatadigan halokatli vaziyatlar.
Ulaming tasnifi hilma - hildir. Kelib chiqish hususiyatiga ko’ra ekologik FVlar quyidagjlarga bo’linadi:
- quruqlik (tuproq, yer osti)ning holati o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan vaziyatlar:
Yer osti qazilma boyliklarini qazib olishda, yer ko’chkisi natijasida va insonni xo’jalik faoliyatidagi ta'siri ostida;
Tuproq tarkibida og’ir metallaming ruhsat etilgan kontsentratsiyadan yuqori bo’lishi natijasida;
Yeming degradatsiyasi - sho’r yerlaming paydo bo’lishi bilan kuzatiluvchi eroziya jarayonini o’z ichiga oladi.
- Atmosferaholatining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan vaziyatlar:
Antropogen ta'sir natijasida iqlim va ob-havoning keskin o’zgarishi;
Atmosferada zararli moddalaming ruhsat etilgan miqdoridan ko’payib ketishi;
Shaharlarda haroratni ko’tarilishi;
Shaharlarda “kislorod” tanqisligi;
Shaharlarda shovqinni PFKdan yuqori bo’lishi;
Kislotali yog’inlar zonasini hosil bo’lishi;
Atmosferaning ozon qavatini yemirilishi;
Atmosfera tiniqligining o’zgarishi.
- Gidrosfera holatining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan vaziyatlar:
Suv manbalarining ifloslanishi natijasida ichimlik suvini kamayishi;
Texnologik jarayonlar va insonni maishiy-xo’jalik ishlariga suvni sarflashi
(ishlatishi) natijasida suv resurslarining kamayishi;
Inson faoliyati ta'sirida dunyo okeani wa dengizni ifloslanishi natijasida ekalogik muvozanatning buzilishi.
Ekologik tusdagi favqulodda vaziyatlarning tavsifi.
Quruqlik holatining buzilishi. Tabiiy sabablami yoki insonni xo’jalik faoliyatidagi ta'siri ostida tuproqning hususiyati asta-sekin yomonlashib bormoqda, ya'ni yeming degradatsiyasi yuz bermoqda Buning sababi esa o’git va pestitsidlardan noto’gri foydlanishdan kelib chiqmoqda.
Masalan, tarkibida ogir metallar tuzlari bo’lgan pestitsidlar miqdorini oshirish tuproq unumdorligini pasaytirishi va undagi mikroorganizmlar va chuvalchanglami halok bo’lishiga olib kelishi mumkin. O’ylamasdan o’tkazilgan meliorativ ishlar chirindi qatlamini pasaytiradi. Unumdor tuproqni karn mahsulli tuproq bilan to’ldiradi. Daraxtlar kesilganida ulaming ostidagi o’tli qatlam shikastlanadi. Traktor bosib o’tgan yo’llar ham yerga katta zarar keltiradi. Ayniqsa o’rmon yong’inlari katta zarar yetkazadi. Daraxtlar bilan birga butun hayvonot, mikroorganizm va o’simlik olami yo’q bo’lib ketadi. Yeming degradatsiyasi yer flora va faunasining o’zgarishi va hosildorligining pasayishi, sho’r yerlaming paydo bo’lishi bilan kuzatiluvchi eroziya jarayonini o’z ichiga oladi.
Tuproqning eroziyasL Bu tuproq va unga tutash qatlamlaming turli tabiiy va antropogen omillar bilan turli-tuman buzilish jarayonlaridir. Sabablariga ko’ra tuproq eroziyasining quyidagi turlari farqlanadi: suv, shamol, muz, ko’chki, daryo biologik eroziyalari. Rossiyaning har bir fuqorosiga to’gri keladigan qishloq ho’jalik yerlar, 24 ga ekinzorlar esa 18% ga kamaydi. Buning natijasida yer holatining buzilishi, ifloslanishi va sho’rlanish jarayonlari kuchaydi. Tuproq qatlamining og’ir metallar tuzlari bilan ifloslanishi asosan sanoat va transport ardan chiqayotgan chiqindi va gazlar, shuningdek tuproqqa zaxarli chiqindilami tartibsiz ko’mish hisobiga yuz bermoqda
Biologik hilma - xillikni kamayishi yoki yo’q qilinishi yerlami cho’lga aylanishiga olib keladi. Bu suv resurslarining kamayishi, yoppa o’simlik qatlamining yo’qolishi, faunaning kambag’allashuvi va qayta qurilishi bilan kechadi. Inson tomonidan kam suvli yerlardan noratsional foydalanish (hayvonlami bu yerlarda ko’plab boqish, o’simlik qatlamining yo’q qilinishi. geoglogorazvedka ishlari bilan tuproq ishlari va chorvachilik orsidagi ratsional munosabatiaming buzilishi) ulami cho’lga aylanishiga olib keladi.
Atnwsfera holatining o’zgarishi
Atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik barqarorlikni asrab qolish bugungi kunda dunyo hamjamiyatining e'tibondagi masalalaridan bin bo’lib qolmoqda.
Atmosferani lfloslanishi tabiiy va antropogen manbalar hisobiga bo’ladi.
A) Tabiiy omillarga - tog’ jinslarining yemirilishi, zilzila oqibati, vulqonlar faoliyati (vulqonlaming otilishi), tuproqning yemirilishi, o’rmonlarga o’t ketishi kabi hodisalar kiradi;
B) Antropogen omillarga - sanoat korxonalari faoliyatidan hosil bo’ladigan gaz chiqindilari va shuningdek avtomobil, temir yo’l, suv transportlari tomonidan turli yoqilgilaning ishlatilishi zararli moddalaming havoga ko’tarilishi va boshqa shu kabi hodisalar kiradi bo’ladi.
O’zbekistonda atmosfera havosining sifat va miqdoriy tarkibida ham tabiiy va antropogen manbalar katta ro’l o’ynaydi.
Sanoatda yoqilgj - energetika, kimyo va nefit - kimyo sanoati azot oksidlari chiqindilarining tashlanishida asosiy sababchi bo’lib hisoblanadi.
Yoqilg’idan foydalanishning past samaradorligi atmosferaga ortiqcha chiqindi tashlamalar tashlanishiga olib keladi. Bu mazkur ob'yektlar joylashgan aholi yashash punktlari va shaharlarda (Toshkent, Angren, Navoiy) atmosfera havosining ifloslanish darajasiga ta'sir ko’rsatadi.
Atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirishgayo’naltirilgan tadbirlardan biri avtomobillar dvigatellarinininng ishlatilgan gazlari toksikliligi va tutun miqdorini davlat nazoratidan o’tkazish hisoblanadi. Respublikalarda avtotransport texnikalarini muqobil yoqilgi turlariga o’tkazish bo’yicha ishlar davom ettirilmoqda. hozirgi vaqtda avtotrasport vositalarini siqilgan tabiiy gaz va suyultirilgan nefit gaziga o’tkazish muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
“Uzavtosanoat” tizimida gaz ballonli uskunalar bilan jihozlangan “Damas” avtobillarini chiqarish rejalashtinl-moqda Ayni paytda avtomobillarda gaz ballonli uskunalami o’matish bo’yicha bir fator yirik korxonalar bilan hamkorlikdagi ishlar amalga oshirilmoqda.Atmosferaning gaz va issiqlik aylanishiga o’rmon yonishi va kesilishi, yeming haydalishi, yangi suv omborlanni qurilishi, suv oqimining o’zgarishi, botqoqlikning qurishi jiddiy ta’sir ko’rsatadi. Sanoat muassasalari, TETs, avtotransportlar katta miqdorda organik yonilg’ini yoqadilar, bu esa quyidagi holatlarga olib keladi:
- atmosferada dioksid uglerodni tarkibini oshishiga. Bu jarayon issiqlik effekti natijasida havoning isishini keltirib chiqaradi.
Yer sharining issiqlik holatiga ta'sir qiluvchi va atmosferaga tushayotgan freonlar, ftorli, bromli va xlorli birikmalar ozon qatlamining buzilishiga.
Iqlimning o’zganshiga ta'sir qiluvchi boshqa omillarga quyidagjlar kiradi: atmosfera va okean orsidagi namlik va issiqlik almashinuvining buzilishiga olib keluvchi okeanning neft mahsulotlari bilan ifloslanishi;
yog’ingarchilik keltirib chiqarish maqsadida bulutlarga ta'sir ko’rsatishi; atmosferaga suv bug’larining chiqishi; sug’orish tizimining ta'siri, bug’lanishning ortishi.
Sanoat markazlari yoki yirik shaharlar usbda «smog» deb ataluvchi ifloslangan havo qatlami yuzaga keladi Uni shartli ravishda uch qatlamga bo’lish mumkin: quyi - bu uylar orasidagi qatlam, o’rta - 20-30 metr balandlikdagi qatlam, yuqori - asosan sanoat korxonalaridan chiqayotgan tutun va chiqindilardan oziqlanayotgan 50-100 metr balandlikdagi qatlam.
Atmosferaga transportlardan chiqayotgan uglevodorod gazlari va azot oksidi aralashmalariga quyosh radiatsiyasining ta'siri insonlar salomatligi uchun katta havf tugdiradigan fotosmog (fotooksidant!ar)ni yuzaga keltiradi.
Hozirgi paytda ko’p sanoat zonalarida kislorod yetishmovchiligi kuzatilmoqda. Bunday hollarda fotosintez natijasida o’simliklar, sanoat, transport, odamlar, hayvonlar iste'mol qilayotgan kisloroddan kam miqdorda kislorod ajralib chiqadi, bu esa shu hollarda fotosintez oqibatida kislorodni odamlar, hayvonlar o’simliklar sanoat iste'mol qilish miqdoridan kam chiqarib berayapti. Bu holat aholi orasida o’pka va yurak tomir kasalliklarini keltirib chiqaradi.
Yer usti, havo, suv transportida quwatli vositalaming paydo bo’lishi msonlaming doimo yuqori darajadagi shovqinlar ostida bo’lishiga olib keladi. Shaharning umiuniy shovqin darajasida transportning solishtirma ogirligi 60-80 % ni tashkil qiiadi.
Yuqori darajadagi harorat, shovqin, chang, radiatsiya, elektromagnit may don bularning hammasi atmosferahavosining ifloslanishigaolib keladi.
Kislotali yog’inlar. Bu havoning sanoatdan ifloslanishi, avtomobillardan va aviatsion dvigatellardan chiqayotgan gazdan havoni ifloslanishi va shuningdek turli yoqilg’ilaming yoqilishi natijasidadir
Azotning hamma oksidlarini taxminan 40 %ini issiqlik elektro stantsiyalari keltirib chiqaradi. Bu oksidlar azot va nitratlarga aylanadi, oxirgilari esa suv bilan o’zaro ta'sir qilib azot kislotasini hosil qiiadi.
Shuningdek keng tarqalgan havoning ifloslantimvchilaridan biri ko’mir, nefit, mazutni yoqish natijasida hosil bo’ladigan oltingugurt angidriddir. Kislotali yog’inlar faqat o’simliklar dunyosi uchungina havfli bo’lmasdan, balki odamlar sog’ligi uchun ham havflidir.
Ozon qatlamining kichrayishi Stratosfera quyoshning ultra binafsha nurlarini yutadi va yerdagi tirik mavjudotlami shu nurlarmng halokatli ta'siridan saqlaydi. Ozonning atmosferadagi soni katta emas. U vodorod, azot, xlor birikmalari ta'sirida tez buziladi. Iqlim isishining oqibatlari ozon qavatining buzilishini, unda “tuynuk” hosil bo’lishini va ultrabinafsha nurlari oqimini yer sathiga kelishini tezlashtiradi. So’nggi yillar davomida inson faoliyati natijasida tarkibida bu birikmalar bo’lgan moddalaming tushishi keskin ortmoqda.
Chang. Bu keng tarqalgan atmosfera ifloslovchilaridan biridir. Chang yer jinslariga shamolning ta'siri, o’rmon yong’inlari, vulqon otilib chiqishi, sanoatdan chiqindilar chiqish jarayonida paydo bo’ladi. Chang odam organizimiga, o’simlik va hayvonot olamiga zararli ta'sir ko’rsatadi. Binolar, qurilishlar buzilishini tezlashtiradi va bir qator boshqa salbiy oqibatlami keltirib chiqaradi.
Gidrosfera holatining o’zgarishi Sanoat va uy - joylari qurilishining keskin o’sishi suv etishmovchiligiga sabab bo’lmoqda, uning sifati pasaymoqda. Suv resurslari kamayishining asosiy sabablari quyidagilardir:
insonni biosferaga ta'sir qilishi oqibatida suv resurslarining kamayishi;
suvga bo’lgan talabni keskin o’sishi;
suv manbalarini katta miqdorda ifloslanishi.
Inson faoliyati ta'sirida suv havzalarining sayozlashuvi, kichik daryolaming yo’q bo’lib ketishi, ko’llaming qurishi, o’rmoniami kesib tashlash, hayvonlami rejasiz boqish, cho’llami to’xtovsiz haydash, melioratsiya tizimlarini о ylamasdan rivojlantirish natijasida yuz beradi. Suvga bo’lgan extiyoj har yili 6-8 % ga ortib bormoqda, bu sanoat korxonalaming o’sib borishi bilan bog’liq. Xo’jalik ishlari uchun suv sarfi ortib bormoqda, yaqin yillar ichida esa u har bir kishi uchun 400 metr/sutkani tashkil etadi.
Ifloslantiruvchilar biologik, ntexanik va kimyoviy bo’lishi mumkin.
Suv shunchalik ifloslanganki, daryo va hovuzlarda ko’p tirik jonzotlar qirilib ketmoqda, ayniqsa baliqlar. Bunday suvlami tozalamasdan va zararsizlantirmasdan iste'mol qilish mumkin emas. Daryo va ko’llarga, suv havzalariga ishlab chiqarish chiqindilari, maishiy axlatlar, nefit mahsulotlari, og’ir temir chiqindilari tashlanmoqda.
Asosiy ifloslantiruvchilar - bu kimyoviy korxonalari, neftni qayta ishlash va nefit-kimyo korxonalri, qog’oz ishlab chiqarish tarmoqlari, o’simliklami oziqlantirish, qishloq xo’jalik ekinlari zararkunandalarga qarshi kurash va o’g’itlardir.
Tankerlaming xalokatga uchrashi natijasida dengizlaming kaig ko’lamda ifloslanishiga olib kelmoqda.
O’zbekistonda aholini ekologik favqulodda vaziyatlardan muhofaza
qilish tadbirlari.
Har bir inson ekologik tarbiyaviy ishlar jarayonida quydagilami bilishi zarur: tabiat boyliklaridan tejab-tergab foydalanish va ulami muhofaza qilish; atrof- muhitni ifloslanishdan saqlash; tabiatni kelajak avlodlar uchun tabiiy holda qoldirishga intilish
Mehnat jamoalarida kishilaming ekologik madaniyatini awaldan sinalgan qadriyatlarimiz asosida rivojlantirib berish maqsadga muvofiq. Bunda tabiat resurslandan oqilona va tejamkorlik bilan foydalanish:
- bog’ va xiyobondagi daraxt, buta va gullami ilmiy texnologiyalar asoslarida parvanshlash;
- aholi gavjun bo’lgan joylarda o’rmon maydonlarini tashkil qilish va obodonlashtirilgan istirohat bog’lariga aylantirish.