Mavzu: Globallashuv va integratsiya jarayonlarining umumiy iqtisodiy texnologiyalari
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.
Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati va uningdinamikasini belgilovchi omillar 1 M a ’lumki, globallashuv - yaxlit jahon xo'jaligining shakllanishi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadallashislii natijasida milliy iqtisodiyotlaming bir-biriga chuqur bog'liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, uning keng transmilliylashishi jarayonini anglatadi. Integratsiyalashuv uning muhim bosqichlaridan biridir.“Iqtisodiy integratsiya” atamasi XX asrning 30-yiilarida nemis va shvesiyalik iqtisodchilarning asarlarida paydo bo'ldi1, biroq bugungi kunda uning bir nechta o‘nlab ta’riflari mavjud.“Integratio” so‘zi lotin tilidan tarjima qilinganda birlashish, toMdirish, “integrare” - yaxlitga aylantirish ma’nosini anglatadi. Shunday qilib, integratsiya — qismlami muayyan yaxlitlikka umumlashtirish, birlashtirish jarayonidir.XIM sohasiga tatbiqan. “Xalqaro iqtisodiy integratsiya” deganda bir qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy xo'jaliklar o‘rtasida chuqur barqaror o‘zaro munosabatlar va mehnat taqsi- motining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalmilallashuvining yuqori darajasi tushuniladi. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya - bir nechta mamlakatlaming mintaqaviy darajadagi qo'shma faoliyatini ko‘zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi yagona mintaqaviy xo‘jalik majmuasiga birlashtirishga olib boradi.Biroq, muammo “birlashtirish”, “umumlashtirish”, “yaxlitlik” tushunchalariga qanday mazmun kiritilayotganidan iborat. Taniqli fransuz iqtisodchisi R. Aron ta’kidlaganidek: “Agar tovarlar, kapital va insonlaming muayvan miqdordagi iqtisodiy biriiklar o‘rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining ichidaei kabi erkin amalga oshirilsa. u holda ushbu 1 Айникса, XX асрнинг 30-йилларида немис тарихчиси ва хукукшуноси К.Шыидг томонидан илгари сурилган ‘катта макон назарияси” (“Grossraumtheorie”) машхур булган. У XX асрда икгисодий ривожланиш жараени муносабати билан анъанавий миллий давлатлар родининг кучсизланишинм таъкидлаган ва халкаро муносабатлар ва халкаро хзкуклинг янги, янада такомиллашган ва т^лик микёсдаги субъектлари сифатида катта геомаконларни яратиш g’oncH билан чиккан.96 6 biriiklar umumlashtirikicn".Integratsiyalashayotgan mamlakatlar oTiasida tovarlar va ishlab chiqarish omillari harakatining to‘liq erkinlavititihshi natijasida tashkil topadigan yagona iqtsodiy makon raqobatdosh tirnalar sonini oshirish va “miqyos iqtisodiyoti’' samaraiaridan foydalanishga imkon beradi. Mintaqaviy uyushmalar hamkor-mamlakaiiHr iqtisodiyoti “bir- lashuvi”ning chuqurligi va tavsifi, tanlangari integratsion strategiya va institusional tuzilmasi, ulaming faoliyat sohalari miqyoslari, a’zo mamlakatlaming soni, ijtimoiy-madaniy jihatla. iga ko‘ra farq qiladi. Bunda integratsiya ayrim seziiarli xususiyatlar bilan tavsiflanib, ular umuman olganda integratsiyani mamlakatlar iqtisodiy hamkor- ligining boshqa shakllaridan farqlab turadi: — kelishuvning ishtirokchi-mamlakatlari o‘rtasida tovarlar, shuningdek, xizmatlar, kapitallar, inson resurslarining harakat qilishidagi cheklovlaming bartaraf qilinishi; — ishtirokchi-mamlakatlar iqtisodiy siyosatining kelishilishi; — milliy ishlab chiqarish jarayonlarining o‘zaro singishi va qo'shilishi, mintaqa doirasida ishlab chiqarish jarayonidagi texnologik yaxlitlikning shakllanishi; — yanada progressiv va chuqur shakllar asosida ishlab chiqarish, fan va texnikada xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyaning keng rivojlanishi, iqtisodiy taraqqiyot va uning innovatsion mexanizmining hamkorlikda moliyalashtirilishi; — ishtirokchi-mamlakatlar iqtisodiyotidagi tuzilmaviy o‘zgarishlar; milliy qonun hujjatlari, me’yorlar va standartiarning yaqinlashishi;— birlashish jarayonining maqsadli tartibga solinishi, o‘zaro iitisodiy hamkorlikni boshqarish organlarining rivojlanishi (Yelda bo'lgani kabi boshqaruvning ham davlatlararo, ham davlat mexanizmlari): — integratsiyaning makon miqyoslarini mintaqaviylashuvi Integratsiyaning ob ’ektiv mazmuni oxir-oqibatda qismanintegratsiya kcrrinishida sodir bo‘ladigan takror ishlab chiqarish jarayonlarining qo‘shilishi, o'zaro singishi va birlashishini tashkil etadi.Integratsivalashuv iaravoni yaxlit 7 tizimning avrim boV inlarini o‘z ichiga oladi:1) bozor muomalasi (savdoning erkinlashtirilishi va ishlab chiqarish omillarining o'sishi hisobiga), shu jumladan, tovarlar, xizmatlar, pul massasi, qimmatli qog‘oziar va boshqalar - bU yuzaki (yoki yumshoq) integratsiya (shallow integration); real ishlab chiqarish (chuqur integratsiya - deep integration);3) qaror qabul qilish (firmalar, tadbirkorlik uyushmalari, milliy hukumatlar, xalqaro va milliy tashkilotlar darajasida). Zamonaviy XIMda muhim birlashmalar “uchligi’’ virik integ- ratsiva markazlari bo'lib hisoblanadi:1. Yevropa Ittifoqi, uning tarkibiga 27 ta davlat - Germ aniya,F ransiya, Italiya. L yuksem burg, N iderlandiya, Belgiya, Irlandiya,D aniya, G resiya, Ispaniya, P ortugaliya, A vstriya, Shvesiya,Finlyandiya, Polsha, V engriya, C hexiya, Slovakiya, Latviya, Litva,Estoniya, Sloveniya, K ipr, M alta, R um iniya, B oigariya va Xorvatiyakiradi. Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi doirasida o‘zaro xo'jalik hamkorligining eng yuqori darajasiga erishilgan hamkor mamlakatlaming yagona ichki bozori shakllangan, 19 ta mamlakat doirasida Iqtisodiy va valyuta ittifoqi tashkil etilgan. AQSh, Kanada va Meksika davlatlaridan tashkil topgan Shimoliy Amerika erkin savdo kelishuvi (NAFTA) Ushbu birlashma doirasida tovariar erkin savdosi hududining tashkil etilishi boshqa sohalardagi integratsiya bilan to‘ldiriladi, ya’ni, a’zo davlatlar orasida investitsiyalar, ishchi kuchi, xizmatlar va boshqalar harakatining erkiniashtirilishi kuzatiladi.321 ta mamlakat iqtisodiyotini birlashtiruvchi “Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi” Forumi (ATES). Uning doirasida 2020 yilga kelib erkin savdo tizimi va investitsiya larning erkin harakatini yaratish masalasi hal etilmoqda.Integratsiya jarayonlarining rivoilanishini shartlavdigan. asosiy. yanada virik muawan tizimni tashkil etadigan omillar. qatorida: a) mamlakatlar o‘zaro bog‘liqligining kuchayishi, xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining chuqurlashuvi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining uyg‘unlashuvi; b) iqtisodiyotning globallashuvi va global raqobat; 8 v) ilmiy-texnik taraqqiyot va uning zamonaviy shakli: axborot- texnologik inqilob;g) iqtisodiyotning erkiniashtirilishi jarayonlari va milliy xo‘jaliklar ochiqligi darajasining ortishi;d) zamonaviy dunyoda sivilizatsiyalar, jamiyatning madaniy- ijtimoiy turlari va dunyoviy-ma’rifiy tuzilmalaming ko‘pligi (plyu- ralizmye) ko'p sonli mamlakatlar umumi xavfsizligi nuqtai nazaridan ко‘ribchiqish maqsadga muvofiqdir: .Zamonaviy shart-sharoitlarda mamlakatlar va, ayniqsa, ular- ning firmalari barqaror iqtisodiy munosabatlaming xalqaro mehnat taqsimoti asosida rivojlanishi global mazmunga ega bo‘ldi. Zamo 2 naviy shart-sharoitlarda mamlakatla firmalar barqarorligi 1-rasim 1)Milliy iqtisodiyotiarning yanada ochiqligi, TMKlar faoliyati, fan-texnika inqilobi, xalqaro savdo, kapital migratsiyasi, transport, aloqa va axbo- rotlarning zamonaviy tizimlari xo'jalik hayoti baynalmilaliashuvini shunday darajaga olib chiqdiki, bunda yaxlit jahon xo‘jaligida jahonning ko‘p mamlakatlari firmalarirjpg asosiy qismi faol ishtiroki bilan o'zaro munosabatlaming global tarm ogi vujudga keldi. 2 Stat.uz https://poe.com/chat/2kom6n9mv3z9jdkhjxo 9 2) Firmalararo va davlatlararo raqobat kurashining keskin kuchayishi, raqobatning yangi sohalari va an'anaviy bozorlardagi qat’iy raqobat alohida olingan mamlakat yoki kooperatsiyaning imkoniyat- larini oshiradi. Bu kooperatsiyaning hududiy jihatdan tutash mamla- katlarning globallashayotgan iqtisodiy otda o‘z o‘rinlarini mustahkam- lashga imkon bergan holda, yirik iqtisodiy makonning salohiyatidan foydalanish. va nihovat, jahon bozorida umumiy raqobatchilarga qarshi yaxlit kuch sifatida ishtirok etish. ularning ham moddiy- molivaviy, ham ishlab chiqarish hatti-narakaHari sifatida zarurligini ifodalaydi. Natijada. nafaqat, miiliy-davlaT manfaatlarining muayyan bog‘liqligi, balki ularning mintaqaviy manfaatlar ko‘rinishidagi rasmiylashtirilishi muhim ahamivat kasb eta hos'r.laydi. 3) Milliy iqtisodiyotlar ochiqligining Obhishi integratsiya jarayonlarini rag‘batlantiruvchi omil b o iib hisoblunadi. Quyidagilar ochiq iqtisodiyotning o'ziga xos jihatiari boiib hisoblanadi milliy iqtisodiyotning jahon xo'jaligi murmsabatlariga chuqurjalb etilganligi (jahondagi ko ‘pgina tuamlakadcr YalMda tovarlar vaxizmatlar bo'yicha eksport kvotasining katialigi va uning o'sishdadavom etishi bu haqda bilvosita guvohlik beradi);-- tovarlar, kapitallar, ishchi kuchining mamlakatlararoharakatlanishiga bo'lgan cheklovlaming kamayishi yoki butunlaybekor qilinishi milliy valyutalarning konvertirlanishi. 4.) Ilg‘or mamlakatlarda axborot-texnologik inqilobga, bilimga tayanadigan yangi iqtisodiyotning paydo boiishi mintaqaviy integratsiyani rivojiantirishning sezilarli omillaridan biri hisobianadi. Aksariyat olimlaming fikriga ko‘ra, jahon xo‘ja!igi rivojlanishi paradigmasini bilimlarga va axborot texnologiyalarga ega bo'lish tashkil etmoqda. '‘Bilimlarga asoslangan iqtisodiyot”ning (knowledge-based economy)asosiy resursi - insondir. Har bir inson o'zsalohiyatiga ega, davlatning vazifasi esa - uni rivojiantirishdir. Biroq, ayrim mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlanmalari (NIOKR), ilmtalab ishlab chiqarish, ta’limning zamonaviy modellarini rivojlantirish uchun mablag1 yetishmaydi. Mintaqaviy integratsiya jamoaviy fondlarini yaratish, ilmiy-texnik va ishlab 10 chiqarish ixtisoslashuvi va kooperatsiyasini rivojlantirish, innovatsiya muammolarini birgalikda hal etishga imkon beradi. 5. Ta’kidlash joizki, bugungi kunda axborot-texnologik inqilobmasalalari dolzarb bo‘lib bormoqda. Birinchi navbatda bu ham alohida mamlakatlarda axborotlashtirisn yutuqlaridan foydalana olishdagi muammoiar bilan bog‘!iqdir. Ayniqsa, ular rivojlanayotgan mamlakatiar doirasida kuzatilmoqda.Afrika uchun axborot texnoiogiyalarini rivojiantirishning mintaqaviy, subregional va milliy strategiyalami ishlab chiqish-bu yoMdagi muhim qadam bo'ldi. Integratsiya ulami iqtisodiyotga joriy etish va shu tarzda rivojlantirish sur’atlarini oshirish bo‘yicha mintaqaviy hatti- harakatlaming lokomotiviga ayiandi. Natijada, ayanan SADK (Janubiy Afrika mamlakatlarini rivojlantirish hamjamiyati) mamlakatlarida axborot texnologiyalardan foydalanish sezilarli darajada olg‘a siljidi. 6. Globallashuvning ijtimoiy jihatlariahamiyatining o'sishi. Bu mazkur jarayonning insonlar xilma-xil ehtiyoj va talablarini inobatga olgan holda oqibatlari, globallashuvning salbiy ta’sirini kamaytirishga katta e’tibor qaratilayotganligini ifodalavdi. Shu munosabat bilan ijtimoiy himoya majmuasining (social safety nets) yaratilishi dolzarb ahamiyatga egadir. Bu atama ostida, odatda, ijtimoiy ta’minot. barid- lik, ta’lim, sogiiqni saqlash va noquiay o‘zgarishlar yoki iqtiso- diyotdagi tanglik holatida aholining zaif qatlamlariga nisbatan barcha sohalarda manzilli yordam choralari majmui tushuniladi. Bu ham mintaqaviy integratsiyani rivojlantirish omillaridan biri hisobianadi. Masalan, Yevropa Ittifoqidek - eng vetuk integratsion guruhda - yagona ijtimoiy makon shakilanmoqda. 7. Integratsiyaning alohida mintaqalar doirasida rivojlanishiga jahon xo‘jaligining ikki qutbli holatiga barham berilgan sharoitda jahonning ko'p qutbliligiga o'tish tendensiyasiturtki beradi. Mintaqaviy integratsiya sivilizatsiyaviy bcyiiklar. "sivilizatsiyaviy ta’sir qutblari”, amal qilinadigan umumiy an’analar, o‘z mafkurasi va hayot uslubiga (Yevropa, Osiyo, Lotin Ar.ie.ikasi — Yel, ASEAN va MERKOSUR) ham tayanadi. Shunday qilib, mintaqaviy integratsiya insoniyatning ichki xilma-xiiiigining yuqori darajasi, va 11 shu bilan — barqaroriigini ham (ma’lumki, har qanday ko'rinishdagi barqaroriik uning ichki xiima-xiilik darajasiga to‘g‘ri mutancsifc) qoilab-quwatlaydi.Umuman olganda, rivojlanayotgas mamlakatlaming iqtisodiy integratsiyaga intilishi yuqori darajada tivojiangan mamlakatlarga nisbatan bir nechta boshqa sabablarga ega. Agar rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish kiichlarining erishilgan yuqori darajasi talablaridan kelib chiqadigan zarurat hisoblansa, rivojlanavotgan mamlakatlar doirasida iqtisodh integratsiya evaziga ushbu mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotda, eng awalo. Sanoatlash tirishda qiyinchiliklami birmuneha yengiilashtirish imkoniyatiga ega bo'ladilar. Aniq maqsadlar esa quyidagilardir iqtisodiy taraqqiyorning tezlashishi; iqtisodiyotning tuzilmaviy qayta qurilishi, zamona-viylashtirish;— uchinchi mamlakatlar dan xorijiy invesiitsiya larni jalb etish;--xalqaro mehnat taqsimoti tizimiJa bo'ysutiuvchi holatningо ‘zgarishi.Biroq rivojlanayotgan mamlakatlar o rtasida integratsiyalashuv ko'p hollarda bir qator to'sqinlik qiluvchi omillaming ta’siri natijasida juda sekinlik bilan amalga oshiriln.oqdaki. ularga quyidagilami kiritish mumkin har bir mamlakat ichki iqtisodiy muammolarining o'ziga xos xususiyatlari (ishlab chiqarish kucLlan rivojlanish darajasining pastligi, yakkaxonlik, ichki itisodiyon.ng tarqoqligi va h.k.); O'zaro munosabat omillari ii-ioJoiy bazanirig kuchsizligi, infratuzilmaning shu jumladan transpcrr 'izimining yetarli darajada rivojlanmaganligi, integratsiyaga kirishayctgan mamlakatlar iqtisodiy nuqtai nazardan ko‘pincha bir turdagi tasmcq tuzilmalariga ega boigan holda, bir-birin kam to'idirishi; qo'snma mintaqaviy loyi- haiami amalga oshirish uchun moliyaviy resurslaming yetishmasligi);— shu bilan birga 60-70-yillardan farqJi ravishda, 1980- yillaming o'rtalaridan boshlab to hozirgi vaqtga qadar Lotin Amerikasi, Janubi- Sharqiy Osiyo va boshqa mintaqalarda yanada muvaffaqiyatli mintaqaviy integratsiya uchun yangi rag'batlar shaki- iana boshladi. Jumladan, milliy iqtisodiyotlaming erkinlashtirilishi, jahon bozori bilan bog‘liq, ochiq turdagi iqtisodivotlarning shakl- lanishi, o‘nlab mamlakatlarda demokratlashtirish, o‘zaro munosa- batarda keskinlikning kamayishi, yangi liberal isiohotlar asosida yangi 12 modemizatsiya to‘lqinining boshlanishi integratsiya jarayonlariga turtki bo‘lmoqda.Shu bilan birga rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy integratsiya ko‘p jihatdan salohiyatli,amalda esa rasmiyhisobianadi (LAES, SAOR, Afrika, Arab birlashmalari). Shunday bo'lishiga qaramasdan, unga bo‘lgan intilish umumjahon xo‘jalik taraqqiyotining umumiy tendensiyalarini aks ettiradi. Yangi hodisa sifatida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlaming bir guruhga biriashishiari (masalan, NAFTA, ATES) e’tirof etilmoqda.Maxsus iqtisodiy adabiyotlarda quysdagilar integratsiyaning bevosita shart-sharoitlari sifatida e ’tirof etilgan:birinchidan. integ- ratsiyaiashayotgan mamlakatlar yaqin darajadagi iqtisodiy rivoj- lanishga va bozor iqtisodiyotining yetukligiga ega bo‘lishi lozim. Odatda, agar rivojlangan davlatlar integratsiyalashayotgan boMsa, bu jarayon intensiv va samarali kechadi. Ikkinchidan. umumiy chegaralar va tarixan yuzaga kelgan iqtisodiy munosabatiaming mavjudiigi. Odatda, bitta qit’ada joyiashgan bevosita geografik yaqinlikda transport, til va boshqa muammolarni osonlik bilan hal qiiadigan mamlakatlar birlashadi. Uchinchidan, integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida o'zaro to‘Idiruvchi tuzilmalaming mavjudiigi (ularning mavjud emasligi — Afrika va Arab dunyosiaagi integratsiyaning past samaradorligi sabablaridan biridir). To'rtinchidan, u yoki bu mintaqa mamlakatlari oldida turgan xo‘jalik, ekologik va boshqa muammolaming umumiy!igi. Beshinchidan, mamlakatlaming siyosiy erkinligi, integratsiyalashuvda yetakchi-mamlakatlarining mavjudiigi. Oltinchidan, yutuqlami namoyish etish qilish samarasi. Tajribaga ko‘ra, u yoki bu integratsiyaviy uyushmalar muvaffaqiyat- larining ta’siri ostida boshqa mamlakatlarda ham ushbu tashkilotga a’zo boMish istagi paydo bo‘ladi. Masalan, Yelning erishgan natijalari samarasi mazkur birlashmaga a’zo boMish uchun Markaziy-Sharqiy Yevropaning 10 ta mamlakatiga turtki bo‘ldi. Yettinchidan, “domino samarasi”. Integratsiya odatda a’zo mamlakatlaming o‘zaro iqtisodiy munosabatiarini ichki mintaqaviy hamkorlikka qayta yo‘naltirishga olib keladi. Shu sababli, birlashma tashqarisida qolgan boshqa 13 mamlakatlar ayrim qiyinchiliklami, shu jumladan guruhga a’zo mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalar hajmining qisqarishi holatini boshdan kechiradilar. Masalan, Meksika NAFTAga a’zo bo‘lganidan so‘ng Lotin Amerikasida “Uchlar guruhi” paydo bo‘ldi (Venesuela va Boliviya u bilan erkin savdo to‘g‘risidagi kelishuvga imzo chekdi) |