Mavzu: ichki kuchlar va ularning turlari. Reja

bo’ylama kuch deyiladi
. 
∫
(4) 
Cho‟zilgan yoki siqilgan to‟g‟ri bruslarda ko‟ndalang kesimlarida bo‟ylama zo‟riqish 
kuchlari hosil bo‟ladi, ya'ni N. Masalan, cho‟zilgan yoki siqilgan bruslarning eng oddiysini 
ko‟rib chiqamiz.Ulardan biri cho‟zigan, ikkinchisi esa siqilgan. Cho‟zilgan yoki siqilganligini 
bilish uchun kesish metodi orqali aniqlaymiz. Agar N yo‟nalishi brusning tashqi tomoniga 
yo‟nalgan bo‟lsa ishorasi musbat, esa aksincha bo‟ylama kuchning yo‟nalishi brusga tomon 
yo‟nalgan bo‟lsa ishorasi manfiy bo‟ladi. 
5-rasm. Bo‟ylama kuch ishoralari. 
Agar brusning har qaysi ko‟ndalang kesimida hosil bo‟ladigan bo‟ylama kuchlarning 
qiymatlari turlicha bo‟lsa, ularning brus o‟qi bo‟yicha o‟zgarish qonunini ko‟rsatuvchi grafik 
bo‟ylama kuch epyurasi deyiladi. 
N = f (z) (5) 
CHo‟zilish yoki siqilishda ko‟riladigan asosiy masalalar mutloq deformatsiya, bo‟ylama 
kuch, normal kuchlanishlarga aloxida e‟tibor berish kerak. Masalan: Bir tomondan qistirib 
mahkamlangan erkin uchiga o‟qi bo‟yicha kuch bilan yuklangan uchun (sterjen)ni tekshiramiz. 
Р 
m 
n 
P 
P 
N 
N
x
P 
P 
P 
n 
m 
z 
x 

1 
F 

l
 
b 
b
1 

b 
Agar chizmadagi sterjenni kuch ta‟sir qilguncha holatini 
bilan , deformatsiyadan keyingi holati
desak, 
sterjenning mutloq o‟zgarishi: 
(6) 
Δℓ-mutloq bo‟ylama deformatsiya deyiladi
.
Mutloq bo‟ylama deformatsiyaning sterjenning dastlabki 
uzunligiga nisbati nisbiy bo‟ylama
deformatsiya 
deyiladi. 

---

Sterjen cho‟zilganda ko‟ndalang kesim o‟lchamlari kamayadi, siqilishda esa ortadi. 
Bunga ko‟ndalang deformatsiya deyiladi.Agar cho‟zilish (siqilish)vaktida ko‟ndalang kesimlarda 
o‟lchami Δb= b
1
- b qiymatga o‟zgarsa u holda nisbiy ko‟ndalang deformatsiya
1
b
b
I



(7) 
Sterjenning uzunligi, eni, absolyut bo‟ylama va ko‟ndalang deformatsiyalari uzunlik 
birligida o‟lchangaligi uchun 

va 


deformatsiyalar o‟lchovsiz son bo‟ladi. Sterjen 
cho‟zilsa,

> 0 , 


> 0 ; siqilsa
0
,
0





bo‟ladi. 
O‟tkazilgan tajribalar shuni ko‟rsatadiki, oddiy cho‟zilish (siqilish)da 


ko‟ndalang nisbiy 
deformatsiyaning 

bo‟ylama nisbiy deformatsiyaga nisbati o‟zgarmas miqdor bo‟lib, u faqat 
sterjenning materialiga bog‟liq bo‟ladi va uning absalyut qiymati

bilan belgilanib Puasson 
koeffitsenti deb ataladi. Nisbiy ko‟ndalang deformatsiyasi nisbiy ko‟ndalang bo‟ylama 
deformatsiyaga nisbati Puasson koeffitsenti deyiladi.





(8) 
μ – ko‟ndalang deformatsiya koeffitsenti yoki Puasson koeffitsenti deb atalib, materialning 
elastiklik xossalarini tasvirlaydi. Puasson koeffitsenti turli materiallar uchun turlichadir. 
Masalan: po‟lat uchun: μ =0,28-0,33. Umuman, Puasson koeffitsentining 0< μ <0,5 oraliqda 
o‟zgaradi.
Normal kuchlanish bilan nisbiy bo‟ylama deformatsiya orasidagi bog‟lanishni ingliz 
olimi R.Guk 1660 yili tajribalar yordamida quyidagicha formula bilan ifodalanishni aniqlagan. 
Guk qonuni deb ataladi va quyidagicha ta‟riflanadi: “proportsionallik chegarasigacha, 
cho‟zilgan sterjenlarda normal kuchlanish nisbiy cho‟zilishga to‟g‟ri proportsionaldir”. 



E
yoki




E
(9) 
bu yerda, E- birinchi tur elastiklik moduli yoki Yung moduli deb ataladi. 
Ya‟ni oddiy cho‟zilish siqilishda hosil bo‟ladigan normal kuchlanish nisbiy bo‟ylama 
deformatsiyaga proportsional ravishda o‟zgaradi. Bu Guk qonuni deyilib, materiallar qarshiligi 
faninig asosiy bog‟lanishlaridan biridir. Bu qonun barcha materiallar uchun elastik deformatsiya 
chegarasida bajariladi. Formuladagi E birinchi tartibli elastik modulidir. U ham Puasson 
koeffitsienti singari materiallarning fizik harakteristikasi bo‟lib tajribalar yordamida aniqlanadi 
va maxsus jadvallarda keltiriladi. Masalan: po‟lat materiali uchun E= 2۰10
8 
Mpa uning o‟lcham 
birligi kuchlanish o‟lcham birligidir. SHaklda E ning grafik miqdori ko‟rsatilgan.

---






Guk qonunidan foydalanib, cho‟zuvchi kuch, sterjenning ko‟ndalang kesim o‟lchamlari 
va absalyut deformatsiyalari orasidagi bog‟lanishni topamiz. Agar





formulaga Guk 
qonunidan

va
A
N


formulaga 

qiymatlarini qo‟yib quyidagi qiymatga ega 
bo‟lamiz. 
EA
Nl
l


Oxirgi ifoda Guk qonuning matematik ifodasi yoki mutloq bo‟ylama cho‟zilishini tashqi 
kuch, elementi uzunligi va bikrligi orqali ifodalanishidir. Formuladagi ЕA ko‟paytma cho‟zilishi 
yoki siqilishidagi bikrlik deyiladi. ЕA qanchalik katta bo‟lsa deformatsiyalanish shunchalik 
kichik va aksincha. 
Tekshirish savollari 
1.Ichki kuchlar to‟g‟risida tuchuncha bering. 
2.Bo‟ylama kuchni tushuntiring. 
3.Oddiy deformatsiyani tushuntiring. 
4.Normal va urinma kuchlanishni tushuntiring. 
5. Absolyut deformatsiya nima? 
6. Bo‟ylama va ko‟ndalang deformatsiyani tushuntiring. 
7. Guk qonunini tushuntiring. 
8. Puasson kofffitsientini tushuntiring. 
9. Elastiklik moduli nima? 
10. Konstruksiya elementlari turlari to‟g‟risida ma‟lumot bering.

=E


