Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi

IJTIMOIY PSIXOLOGIYANING UCH NAZARIY MANBAI
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida fanda uch nazariya paydo buldiki, ular hakli ravishda ijtimoiy psixologiyani mustakil ilmiy yunalish sifatida shakllanishiga o`zlarining munosib hissalarini qo`shdilar. Bu uch nazariyani birlashtirib turgan shu narsa ediki, ularning har biri mustakil tarzda shaxs bilan jamiyat munosabatini ilmiy asoslar bilan tushuntirishga urinadilar.
Xalqlar psixologiyasi ijtimoiy psixologik nazariya sifatida XIX asrning o`rtalarida Germaniyada shakllandi. Undagi asosiy nazariya fikr shundan iborat ediki, ayrim individlardan yuqori turadigan rux mavjud bo`lib, bu rux o`zidan ham yuqori turadigan ilmiy yaxlitlikka buysunadi. Bu ilohiy yaxlitlik xalq yoki millatdir. Ayrim individlar ana shu yaxlitliklarning bo`laklari bo`lib, ular shu ruxga buysunadilar. Ya’ni, shaxs bilan jamiyat o`rtasidagi qarama-qarshilik muammosi jamiyat foydasiga hal qilinadi.
Xalqlar psixologiyasining tarixiy-mafkuraviy asosi bo`lib Gegel falsafasi va nemis romantizmi xizmat qilgan, deyish mumkin. Chunki Gegeldagi "individdan yuqori turuvchi rux" g`oyasi xalqlar psixologiyasi jonkuyarlari tomonidan tulaligicha qabul qilindi.
"Xalqlar psixologiyasi" iborasi birinchi marta faylasuf M. Latsarus (1824-1903) hamda tilshunos G. Shteyntal’ (1833-1893) asarlarida ishlatildi. Ular birgalikda chop etgan "Xalqlar psixologiyasi to`g`risida kirish so`zi" kitobida shunday fikrlarni ilgari suradilar:
"Tarixni yurgizuvchi asosiy kuch - bu xalq yoki shu" Yaxlitlikning ruxi bo`lib, bu rux san’atda, dinda, tilda, afsonalarda, an’analarda o`z aksini topadi. Individning ongi ushbu Yaxlitlikning mahsuli bo`lib, ularning yigindisi o`z navbatida xalq ongini tashkil etadi. Xalqlar psixologiyasining vazifasi xalq ruxi mohiyatini o`rganish, xalq ruhiyati qonunlarini ochish, xalq psixologiyasiga oid bo`lgan o`ziga xos xususiyatlarning paydo bo`lishi va yuqolishini tushuntirib berishdir".
Usha kitobda mualliflar shaxs bilan jamiyat munosabati xususida quyidagi mulohazalarni bayon etadilar:
Odam o`z mohiyati jihatidan ijtimoiy mavjudot bo`lib, u jamiyat hayoti bilan uzviy bog`liq, chunki u o`ziga o`xshashlarga qarab rivojlanadi, boshqalarga taqlid qilib harakat qiladi va ular tadbiqidan ko`chadi. Xalqlar psixologiyasining asoschilari faqat nazariy mulohazalar yuritish bilan cheklanadilar, chunki ularda o`z fikrlarini isbot qilish uchun tadqiqot ishlari etarli emas edi.
"Psixologiyaning otasi" hisoblangan Velgelm Vundt esa xuddi ana shu tadqiqotga asoslangan ma’lumotlar tuplashga o`z diqqatini qaratdi. U o`zining "Inson va hayvon ruxi haqida leksiyalar"i (1863-y) va 1900 yilda bosmadan chiqqan o`n tomli "Xalqlar psixologiyasi" asarlarida asosan o`zi to`plagan empirik ma’lumotlar asosida xalqlar psixologiyasiga bagishlagan fikrlari tizimini bayon etdi. 2.6- rasm.
fiziologik psixologiya
Uning fan oldidagi xizmati shundan iborat ediki, empirik ma’lumotlar tuplash usullari, tuplangan manbalarni sharxlash borasida bebaxo bilimlar tupladi. Uning fikricha, psixologiya fani ikki qismdan iborat:
xalqlar psixologiyasi Fiziologik psixologiya inson ruhiyatini o`rganuvchi eksperimental fan bo`lib, oliy psixik jarayonlar tafakkur va nutqdan tashqari barcha narsalar eksperiment usulda tadqiq etish mumkin.
Eksperiment usulda o`rganib bo`lmaydigan barcha oliy rux holatlarini xalqlar psixologiyasi o`rganadi, chunki undagi o`rganish usullari o`ziga xosdir. U madaniy mahsullar hisoblangan til, afsonalar, odatlar, san’at asarlari, inson tafakkurining murakkab tomonlarini ochib beradi.
To`gri, Vundning psixologiya fani oldidagi xizmatlari, uning xalqlar psixologiyasiga oid ma’lumotlari hozirgi kungacha ham o`z qiymatini yo`qotgani yo`q. Lekin, uning yagona kamchiligi shu ediki, uning qarashlari idealistik asosda bo`lgan, yana u individ bilan jamiyat o`rtasidagi murakkab dialektik munosabatini idealistik asosda turib hal qilgan va jamiyatning rolini absolyut tushunib, shaxsning tarixini yaratishdagi, ijtimoiy jarayonlardagi faol o`rnini ko`ra bilmagan.
Uning izdoshlari rossiyalik A. Potebni, nemis olimi T. Geyger va boshqalar ham u yo`l qo`ygan mafkuraviy kamchilikning oldini ola olmadilar, lekin ular bir fikrda yakdil edilarki, xalqlar psixologiyasi individual psixologiyasidan fark qiladi, shuning uchun ham maxsus fan kerakki, u o`ziga xos usullar yordamida shaxs va jamiyat munosabatlari qonunlarini ochib berishi lozim. Xuddi ana shu xulosalar ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishiga ilmiy asos bo`ldi.
O m m a p s i x o l o g i ya s i paydo bo`lishiga tarixiy asos ishchilar sinfining paydo bo`lishi va yevropada ishchilar xarakatining ommaviy tus olishi buldi. Ya’ni, XIX asrning ikkinchi yarmida ishchilar xarakati shunday keng tus oldiki, tartibsiz xarakatlar darajasiga kutarildi. Shuning uchun ham shu xarakatlarning qonunlarini bilish, ularni boshqarish usullarni uylab topish zarur edi.
Ommaviy hodisalarni o`rganish natijasida 1890 yilda Gabriel Tardning "Taqlid qilish qonunlari" deb atalgan birinchi kitobi chiqdi. Tard Fransiyada ruy berayotgan ommaviy hodisalarni shu hodisalarda ishtirok etayotganlarning xulq-atvorlarini taqlid qilish orqali tushuntiradi. Bu harakatlar irratsional (ya’ni aqlning ishtirokisiz) tabiatga ega bo`lib, har bir individ ommaga kushilgan zahoti unga taqlid qilishga tayyorlik instinkti ustun bo`lib qoladi. Italiyalik huquqshunos S. Sigeli va fransuz olimi G. Lebon ham Tard ishlarini ma’qullab uning nazariyasini faktik materiallar bilan boyitdilar.
1895 yilda bosilib chiqqan Sigelining "Omma psixologiyasi" kitoblarida asosiy g`oya shundan iborat ediki, ommaviy harakatlarda shaxsning o`z xulq-atvorlarini ongli va aql bilan boshqarish qobiliyati yuqoladi. Bunday hollarda hissiyotlar ustun keladi, ayniqsa, affekt holatlari shuning uchun ham affekt holatiga ruy berayotgan jinoyatga aybni yumshatuvchi holat sabab bo`lgan, deb qarash odatli bo`ladi. Bu qarashlari tufayli Sigeli Italiyaning qonuniga maxsus modda kiritishga ham erishdi.
Sotsiolog Lebon esa asosan o`z diqqatini ommani elitaga - jamiyatdan yuqori turuvchi tanlangan guruhlarga qarshi qo`yishga qaratadi. U ommaning ayrim hollarida, ayniqsa biror hodisa ro`y berganda "qiziqqonlik" xususiyati ustun turishi haqida yozadi. Uning fikricha, bir qancha odamlarning bu yerda to`planishi ommani hosil qiladi va bu odamlar kim bo`lishidan qat’i nazar - olimmi yoki oddiy insonmi, shu zahotiyok qo`zatuvchanlik va ziyraklikni yo`qotadi. Chunki bu holatda ular holatini instinktlar va hissiyotlar boshqaradi.
Lebon shaxsning omma holatidagi belgilariga to`xtalib quyidagilarni ajratadi:
Hissiyotlarga o`ta beriluvchanlik. Ommada aql, tafakkur, hissiyot, instinktlarga o`z o`rnini bo`shatadi. Shuning uchun ham ommaning ta’sirchanligi o`ta oshib ketadi.
Shaxsiy sifatlarning yuqolishi. Boshqa odamlar ta’sirida individ o`ziga xos sifatlarni yo`qotish, buning o`rniga inpulsiv instinktiv harakatlarni amalga oshirishi mumkin.
Shaxsiy mas’uliyatning yo`qolishi. Ommaga qo`shilib qolgan shaxs shunchalik hissiyotlarga berilib ketishi mumkinki, u o`z harakatlarini nazorat qilish, o`z ishiga mas’uliyatni esidan chiqaradi. Yakka holda sodir qila olmaydigan ishini, u ommaga ko`shilib qilib qo`yishi mumkin.
Aqliy sifatlarning yo`qolishi. Ommaning "aqli" uni tashkil etuvchilar aqlidan ancha past bo`ladi. Shuning uchun ham ommaning tazyiqiga uchramaslik uchun har bir kishi aqlan mulohaza yuritishdan bosh tortishi, munozaradan qochishi lozim.
Yuqorida sanab o`tilgan ommaning belgilari Ernesto Grassi tomonidan nemis ensiklopediyasiga ham kiritilgan.
Shunday qilib, omma tartibsiz, u mustaqil ravishda tartib o`rnatish qobiliyatiga ega emas. Shuning uchun ham unga doimo "dohiy" kerak, dohiylar - elita tashkaridan kelib omma o`rtasida tartib o`rnatishi mumkin. Bu fikrlarning mafkuraviy ma’nosi tushunarli, chunki omma deganda, ular ishchilar sinfini, dohiylar deganda esa, burjuaziyani nazarda tutishgan. Demak, shaxs va jamiyat ziddiyatlari masalasi omma psixologiyasi tarafdorlari nazariyasi ayrim shaxslar -dohiylar foydasiga hal qilindi. Lekin bu nazariya, nima uchun ommaviy hodisalarda ommaning o`zidan chikib qoladigan liderlar, ommaning ba’zan tashwaridan hech kimni tan olmay qolishi masalalariga umuman javob topa olmadi, chunki ularning ham fikrlarida ko`proq idealizmga moyillik sezilib turardi.
Ijtimoiy xulq-atvor instinktlari nazariyasi XX asrning boshida Angliyada shakllandi. Uning asoschisi ingliz psixologi Uilyam Magdugall bo`lib, u uzining 1908 yilda yezgan "Ijtimoiy psixologiyaga kirish" kitobidagi inson xuq-atvorining motivi yuoki uni harakatga keltiruvchi kuch instinklardir deb yozgan.
Keyinchalik u instinkt tushunchasi bilan birga layoqat, intilish iboralarini ham ishlata boshladi. Uning fikricha, xulq-atvorni taminlovchi narsa tug`ma, psixofiziologik tayyorgarlik holati bo`lib, u nasldan-naslga uzatiladi. Magdugall barcha harakatlarni refleksiv holda tushuntirishga intilib, refleksiv yoyga xos bo`lgan barcha qismlar ya’ni efferent qabul qiluvchi, retseptiv bo`lim, efferent (harakat) va markaziy bo`limdan iborat tizim sifatida tasavvur qiladi. Barcha ijtimoiy harakatlar ham ana shunday refleksiv tabiatga egadir, deb uqtiradi u.
Shunga o`xshash fikrlar E. Ross ("Ijtimoiy psixologiya") va Dj. Bolduin ("Ijtimoiy psixologiya bo`yicha tadqiqotlar") qarashlarida ham rivojlangan. Masalan, Bolduin ikki turli irsiyat haqida - tabiiy va ijtimoiy irsiyat haqida yozib, ijtimoiy irsiyat odamlardagi taqlid qilish qobiliyati bilan bogliq, deb yozadi. Jamiyatda yashayotgan odamlar bir birlariga ta’sirlarini o`tkazishga moyildirlarki bu narsa ular o`rtasidagi munosabatlarini boshqarib turadi.
Shunday qilib, bu yo`nalish tarafdorlarining fikricha, barcha ongli harakatlarning boshi- ongsizlikdir, ya’ni instinklar bo`lib, ular asosan hissiyotlarda namoyon bo`ladi. Hissiyot bilan instinklar bogliqligini Magdugal juftliklarda ko`rsatishga harakat qilgan: masalan, kurash instinkti - kurkuv, gazab hissi, nasl qoldirish instinkti - rashk, ayollardagi tobelik hissi, o`zlashtirish instinkti - hususiylikka intilish hissi va hokazo. Ijtimoiy hodisalarning tushuntirishda tug`ma instinktlar rolining yuqori qo`yganligi uchun bu nazariya ilmiy taraqqiyot bosqichida salbiy o`rin tutdi, deb aytishimiz mumkin. Lekin uning ayrim hodisalar sabablarini tushunishtirishga harakat qilishi fan oldiga ulkan vazifalarni qo`ydi. Ijtimoiy psixologiya fan sifatida ana shu muammolarni tadqiq qilishi lozim edi.
Yuqorida aytib o`tilgan nazariya va oqimlar hozirgi kunda ham ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishiga o`z hissalarini qo`shib kelmoqdalar. Rus ijimoiy psixologiyasi va sobiq Ittifoq tizimida bo`lgan jumhuriyatlardagi ijtimoiy psixologik qarashlar rivojlanishida ham chet el, xususan amerikalik olimlarning ulushlari kattadir.