Mavzu: Ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi

Birinchidan, uning asosiy yunalishi kichik guruxlar va jamoalar psixologiyasini o‘rganishdan iboratdir. Xar bir shaxs xamisha ma’lum ijtimoiy guruxdar doirasida faoliyat kursatadi. Bu uning oilasi, mexnat jamoasi, ko‘cha-kuydagi norasmiy guruhdagi do‘stlari davrasi, o‘kuv jamoasi, sinf, auditoriya, boshkaruv muassasalari va xokazo. Shaxsning yakka va turli guruxlar doirasida o‘zini tutishi, xulk-atvori, mavqeyi, unga o‘ziga xos guruxiy ta’sirlar, guruxdagi shaxslararo moslik, liderlik, guruxiy tazyikka beriluvchanlik kabi kator xodisalar aslida usha guruxlarni boshkarish, sog‘lom o‘zaro munosabatlar sharoitini yaratish - bu odamlarni samarali o‘zaro mulokotga o‘rgatishning zaruriyatidir. Boshsaruv psixologiyasi ijtimoiy psixologiyadan ajralib chikkan tatbikiy soxa bo‘lib, u xozirgi kunda xalq xo‘jaligining turli tarmoklarida insonlar faoliyatini boshkarish bilan bog‘lik bo‘lgan muammolarni, guruxiy xamda guruxlararo mulokotni samarali tashkil etish va birgalikdag i faoliyatni takomillashtirish mexanizmlarini o‘rganadi.
Ikkinchidan, shaxsning ijtimoiy-psixologik kiyofasi masalasi xam bugungi kundagi uzgarishlar va ma’naviy jixatdan poklanish davrida o‘ta muhim soxadir. Zero, xar bir shaxsning jamiyatda ruy berayotgan tub islohotlarga munosabati, ularni idrok kilish va anglash darajasi, o‘z-o‘ziga nisbatan munosabatining tabiati, xulkidagi ijtimoiy motivlar va yo‘nalishlar katta axamiyatga egadir. Ayniksa, bolaning voyaga yetishi jarayonida uning ijtimoiylashuvi, ya’ni ijtimoiy munosabatlar muxitiga kirib borishi, ijtimoiy ta’sirlarni ongiga singdirishi va u yoki bu turdagi xulk andozalarini mustaxkamlash, mafkuraviy dunyokara- shining shakllanishi jarayonlarining psixologik tabiatini tekshirish barkamol shaxsni voyaga yetkazish dasturini yaratish uchun zarur. Lekin xar bir shaxsda bu jarayon o‘ziga xos tarzda ruy berishi sababli, ijtimoiy psixologiyada uning ijtimoiy tiplari farklanadi va xar bir murabbiy yoki tarbiyachi ularni bilishi amaliy axamiyat kasb etadi. Psixologik jarayonlarning shaxs ijtimoiy xulk-atvoriga ta’si- rini urganuvchi ijtimoiy psixologiya va uning xususiy tarmogi bulgan etnopsixologiya ijtimoiy-psixologik konuniyatlarni bilishda va ularni boshkarishda katta amaliy axamiyatga ega. Krlaversa, xozirgi globallashuv jarayonlari keskin tuye olgan, ommaviy axborot vositalari, Internet tarmokdari orkali shaxsning keng axborot okimiga xushilishi imkoniyati kengaygan bir sharoitda uning mafkuraviy immunitetini mustaxkamlash, chiniktirish, axborotlarga nisbatan tanlovchan munosabatni tarbiyalash uta muxim va murakkab masalaki, uni samarali yechish xam omma va aloxida olingan shaxe psixologiyasini bilishni, jamiyat va shaxe uzaro munosabatlaridagi nozik jixatlarni urganishni talab xiladi.
Demak, bu urinda ijtimoiy psixologiyaning shaxe tarbiyasi- dagi urni va roli kattadir. Yurtimiz Uzbekistonda bu masala xamisha dolzarb axamiyat kasb etganligini bilamiz. Davlatimiz raxbari Islom Karimov mustaxillikning dastlabki yillaridayox, fan va amaliyot oldiga xuygan vazifalari bunga asosdir. “Kelajak bugundan boshlanadi - deb ta’kidlaganlar Prezidentimiz 1992 yil 4 yanvar kuni Uzbekistan Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tanщari IX sesssiyasida xilgan ma’ruzalarida. - X03IR tarbiya masalasiga e’tibor xilinmasa, kelajak boy beriladi. Tarbiyadan xech narsani ayamaymiz. Ma’naviy va axdoxiy pokla- iish, imon, insof, diyonat, or-nomus, mexr-oxibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar uz-uzidan kelmaydi. Dammasining zaminida tarbiya yotadi.”7 Bugun uzbekistonlik psixologlar oldida turgan dolzarb vazifalardan biri xam shu tarbiya jarayonini samarali tashkil etishga xizmat xiluvchi omillarni fanning oxirgi samarali metodlari yordamida tadxix etish va jamiyatga amaliy tavsiyalar berishdir.
Ijtimoiy psixologiya urganadigan eng asosiy va yuxorida ta’kidlab utilgan muammolarni uz ichiga olgan masalalardan biri bu muomalatr- Ijtimoiy psixologlarning fikricha, bugungi kunda ijtimoiy psixologiyaning predmeti xam va uning doirasida Utkaziladigan barcha tadxixotlarning umumiy ob’ekta xam muomaladir. Muomala va muloxotning inson xayotida tutgan Urnini anixlash, turli ijtimoiy faoliyatlar sharoitida samara beradigan muomala turlari va uslublarini yoritish, uning sof psixologik mexanizmlarini tadxix ztish, fanning eng muxim tatbikiy yunalishlaridandir. Biz xam bu fikrga kushilamiz, chunki ijtimoiy faoliyatning xaysi soxasi yoki shaxslararo munosabatlarning xaysi shaklini olmaylik (ixtisodiy, siyosiy, xuxuxiy, mafkuraviy, ma’naviy va x-z.), uning negizi va tub moxiyatini usha munosabatlarning egasi yoki sub’ekte bulmish insonlar urtasidagi uzaro ta’sir va munosabatlar tashkil etishini inkor etib bulmaydi. Shuning uchun xam xar bir konkret sharoitda shaxslararo mulokot samaradorligini oshirish omilla- rini urganish ijtimoiy psixologiyaning muxim vazifasidir. Tanixli rus olimasi Galina Andreyeva tub uzgarishlarni boshidan kechirayotgan xar xanday jamiyatda ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan masalaning uzi yux, deb ta’riflagan edi. Aynan shu fikrga xushilgan xolda ta’kidlash joizki, jonajon yurtimiz Uzbekistonda mustaxillikning tarixan xisxa bir vaxtida shu adar ulkan uzgarishlar ruy bermoxdaki, isloxotlarning yaratuvchisi xam uning ne’matlaridan baxramand bulguvchi xam shu jamiyat fuxarolari exan, ularning ijtimoiy xulx-atvoriga taalluxli faoliyatni urganuvchi ijtimoiy psixologiya uchun dolzarb bulmagan faoliyat yunalishi yoki muammoning uzi yukdir, deyishimizga barcha asoslar bor.
Ijtimoiy psixologiyaning predmet anikdashga oid yondashuvlar
Ijtimoiy psixologiya XXI asrga kelib fanlar tizimida aloxida uringa ega bulgan soxalardan biriga aylandi. Chunki sir emaski, insoniy munosabatlar, xar bir faoliyat soxasida shaxslararo munosabat uziga xos dolzarblik kasb etib bormokda.
Ijtimoiy psixologiyaning fanlar olamida paydo bulishi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, uning yukorida ta’kidlanganidek, sotsiologiya va psixologiya fanlari oraligida “tugilishi” jarayonining uzi bir nechta boskichlarni uz ichiga olganligini ta’kidlash joiz:
1. Ijtimoiy-psixologik bilimlarning falsafa va umumiy psixologiya doirasida jamlanishi (eramizdan avvalgi VI asrdan tortib toki yangi davrning XIX asrigacha bulgan vaxta).
2. Ijtimoiy xayot sirlarini falsafa, sotsiologiya va umumiy psixologiya doirasida tushuntirish orxali mustakil fanga aylanish davri (XIX asrning 50-60 yillaridan to XX asrning 20- chi yillarigacha).
3. Ijtimoiy psixologiyaning mustakil fan va amaliyot yunalishi sifatida tula shakllanishi davri (XX asrning 20-chi yillaridan boshlab).
Ta’kidlash urinliki, ijtimoiy psixologiyaning predmeti aniklash osonlikcha ruy bermagan. Manbalardan ma’lum buldiki, bu borada fan tarixida uch xil yondashuv mavjud bulgan: