Mavzu: Izotrop va

Izotrop va anizotrop muhitlarning optik xossalari

Qattiq jism lazerlariga misol sifatida yoqut, ittriy – alyuminiy granati (IAG) va shisha lazerlarini ko’rsatish mumkin. Aktiv ionlar kristallik yoki amorf jismlar panjaralariga aralashma sifatida kiritiladi. Qattiq jismlar lazerlarining aktiv moddalari uch va to’rt energetik sathlidir. Qattiq jism lazerini ishlatish qulay, oson va quvvati juda katta. Lazerlarning taraqqiyoti umuman qattiq jism lazerlaridan boshlangan. Bu tipdagi lazerlar amalda keng qo’llaniladi. Ayrim qattiq jism lazerlarini batafsil qarab chiqamiz.
Yoqut lazeri. Yoqut kristalli – aralashmasidan iborat bo’lib, geksogonal (romboedrik kristallik panjarasiga ega) kristallik sistemasiga kiradi. Bu kristall bir o’qli, optik jihatdan anizotropik, qattiqligi jihatidan olmosdan keyin turadi. Yoqut kristallining asosini –korund (sapfir) tashkil etib, optik jihatidan tiniqdir. Sindirish ko’rsatkichi 1,76 ga teng. Sapfirning tarkibiga 0,05% xrom oksidi qo’shilsa, u qizg’ish rangli yoqut kristallini hosil qiladi. Yoqut kristallida alyuminiy ( ) ioni xrom ioni ( ) bilan o’rin almashadi. Kristalldagi xrom ionlarining konsentrasiyasi N= tashkil qiladi. Xrom oksidining konsentrasiyasini oshira borishi rubin kristalining (rangini) tusini o’zgartiradi, ya’ni 8% dan oshishi bilan qizil yoqut kristali yashil rangli kristalga o’zgaradi.
Lazerlarda ishlatiladigan qizg’ish rangli yoqut kristalining optik xususiyati va spektroskopiyasi ancha yaxshi o’rganilgan. Yoqut kristalining ikkita kuchli yo’l – yo’l yutilish spektri ko’zga ko’rinadigan spektral oraliqda joylashgan.
Yoqut kristalining optik spektri xrom ionining energetik sathlari orasidagi o’tish bilan bog’langan. Yutilish spektri asosiy energetik sathdan yuqorida joylashgan ikkita energetik sathlarga o’tish bilan aniqlanadi, ya’ni . O’sha o’tish optik damlash sifatida ishlatiladi.
Quyida yutilish spektri keltirilgan:





Yutilish spektri asosiy energetik sathdan yuqorida joylashgan ikkita energetik sathlarga o’tish bilan aniqlanadi. O’sha o’tish optik damlash sifatida ishlatiladi. Keyingi rasmda esa xrom ionining sodda va ishlatiladigan energetik sathlari tasvirlangan. Shuni xam aytish kerakki, katta to’lqinli yutilish yo’lining qanotida kuchsiz, ammo yaqqol R, yutilish chizig’i ham mavjud. Uy haroratida o’sha R, yutilish chizig’ining spektral kengligi 16 ga teng. Yutilish spektrining hosil bo’lishi xrom ionining asosiy energetik sathdan yuqorida joylashgan 2Ye energetik sathga o‟tishi bilan tushuntiriladi. Oktaedrik kristall maydoni ta‟sirida sath ikkita energetik sathlarga parchalangan va energetik sathlar oralig’i 29 ni tashkil etadi. 77K da 2Ye ning noziq strukturasi kuzatiladi va ikki chastotali lazer nurlanishini hosil qiladi. Past temperaturada lyuminessensiya nurlanish spektri ham ikkita spektral chiziqni hosil qiladi. Uy haroratida (300K) lyuminessensiya chizig’ining spektral kengligi 11 ni va 71K da esa 0,1 ni tashkil qiladi. 2Ye energetik sath metastabil holat bo’lib elektronning yashash vaqti 300K da =2,9ms, 77K da esa 4,3mks. Ye energetik sathda 2A energetik sathga qaraganda yashash vaqti kichik, bu esa Ye metastabil holatda inversion ko’chganlik zichligini oshiradi. Xrom ionning asosiy energetik sathi ham ikkita energetik sathga ajralgan va bu energetik sathlarning oralig’i 0,39 ga teng. Yoqut lazeri birinchi marta 1960- yilda ishga tushirildi va hozirgi kunda ham u o’ziga diqqat – e’tiborini jalb qilib kelmoqda. Bu lazer ko’zga ko’rinadigan kogerent yorug’lik (λ=694,3nm) nurini chiqaradi. Yoqut kristalidan sterjen (qalamcha) tayyorlandi va sterjenning
kesimlari juda silliq o’zaro parallel bo’ladi. Xrom ionlarini uyg’otish uchun optik damlashdan foydalaniladi. Chaqmoq lampasidan tarqalayotgan boy spektrli yorug’lik nurlari Yoqut kristalida yutilib, xrom ionlarini asosiy energetik sath dan va sathlarga ko’chiradi. Ionlarning uchinchi energetik sathdan ikkinchi energetik sathga o’tish ehtimoli katta. ( =0,6∙ ) bo’lgani uchun ionlar tezda nurlanmasdan ikkinchi sathga tushadi. Ye energetik sath ikkita 2A va Ye alohida – alohida energetik sathlardan tashkil topgan. Uy haroratida uyg’ongan ionlar → o’tishi λ=694,3nm, lyuminessensiya nurlanishini hosil qiladi va spektrning kengligi 11 см , kvant energetik o’tishlarining kesimi σ=2,5∙ va foton energiyasi hv=2,8∙ J. Lazer nurlanishi 2A→ va → o‟tishlarda kuzatiladi. Yoqut lazeri generasiyasining quyi chegarasini aniqlashni qaraymiz. Generasiyaning quyi chegarasiga mos kelgan inversion ko’chganlikning qiymati = = ga teng. Yoqut sterjenining uzunligi 5sm, diametri 0,8sm. Agar chaqmoq lampasining 10% yorug’lik energiyasi, Yoqut kristalining yutilish spektriga mos kelganda, yorituvchi sistemaning effektivligi 20% ni tashkil qilsa, lampaning elektr energiyasidan yorug’lik energiyasiga aylantirishning effektivligi 50% ni tashkil qiladi, u holda generatsiyaning quyi chegarasini hosil qiluvchi chaqmoq lampasining energiya zichligi quyidagicha topiladi:



= =300
Farz qilaylik, inversiya hosil qilgan aktiv Yoqut sterjenning ixtiyoriy nuqtasida, spontan ravishda nurlanish boshlansin. Nurlanish tartibsiz turli yo’nalishlar bo’ylab tarqaladi, ulardan biri albatta sterjenning o’qi bo’ylab yoki o’qiga parallel yo’nalishda ham tarqaladi. Sterjenning o’qiga burchak ostida yo’nalgan yorug’lik fotonlari aktiv sterjendan chiqib yo’qoladi va generasiyada qatnashmaydi. Aktiv sterjenning o’qi bo’ylab tarqalayotgan yorug’lik yo’lida uchragan aktiv markazlarni majburiy nurlantirib kuchayadi. Elektromagnit to’lqinning amplitudasi maksimum (botiq va qavariq) nuqtalarida aktiv markazlar jadal sur’atlar bilan bo’shaydi. Generatsiya boshlanishi spontan nurlanishdan boshlanib, keyin majburiy nurlanish kuchayib, spontan nurlanish juda kuchsizlanib qoladi. Kuchaygan yorug’lik aktiv sterjendan chiqib, rezonator ko’zgulariga tushadi va ko’zgulardan qaytib yana aktiv sterjenga kiritiladi, natijada ikki ko’zgu oralig’ida turg’un to’lqin hosil bo’ladi. Aktiv
sterjenning ikki kesimidan chiqayotgan yorug’lik to’lqinlari qarama – qarshi tomonlardagi ko’zgulardan bir necha yuzlab marta qaytib, aktiv sterjen orqali o’tib, oxiri rezonator oralig’ida katta energiyali

Yoqut lazeri generasiyasining spektrini o’rganish sxemasi
monoxfromatik yorug’lik to’planadi va qaytarish koeffisiyenti kichik bo’lgan ko’zgu orqali tashqariga lazer nuri bo’lib tarqaladi (yuqoridagi rasmga qarang). Rezonatordan chiqayotgan lazer nurlanishini kuzatish uchun oq qog’ozdan ekran yasab, nur yo’liga qo’yib ekranning yuzida yarqillagan qizil rangli dog’ni ko’rish kifoya. Xavfsizlik texnikasiga ko’ra lazer nurlarini bevosita ko’z bilan qarab kuzatish mumkin emas, hattoki qog’oz ekran yaltiroq bo’lmasdan diffuziyali qaytaradigan bo’lishi lozim.

Yoqut lazerining tuzilishi va vaqt rejimini kuzatish sxemasi. -rezonator ko’zgulari
, L1-chaqmoq lampasi, L-lazer nurini sochuvchi linza, D-kichik tirqishli diafragma,F- 5-fotoelement,NS-neytral svetofiltr.
Lazer nurlanishining vaqtli rejimini kuzatishda fotoelement yoki foto ko’paytirgich bilan ossillograf dan foydalaniladi (yuqoridagi rasmga). Lazer nurini svetofiltrlar yordamida kuchsizlantirib



Yoqut lazerining ifodalovchi pechkali rejimini ifodalovchi ossillogramma. fotoelement ekraniga yo’naltiriladi va ossillograf ekranida kuzatish olib boriladi. Yoqut lazerining intensivligi vaqtga bog’liq ravishda tartibsiz o’zgaradi. Nurlanish generasiyasi alohida–alohida impulschalardan iborat bo’lib, u impulschalar intensivligi, ketma-ketligi, vaqt intervali va chastotasi (modalar tarkibi) ham tartibsiz o’zgaradi. Lazer nurlanishining shu xildagi ko’rinishini “erkin” generatsiya rejimi deb ataladi. yuqoridagi rasmga Yoqut lazerining pichkali rejimi keltirilgan. Har bir lazer nurlanishining intensivligi optik damlash quvvatiga bog’liq ravishda o’zgaradi va impulschalar soni yuzta va undan ham ko’p bo’lishi mumkin. Har bir pichkaning nurlanish vaqti qisqa bo’lib, bir mikrosekund atrofida bo’ladi, lekin ularning intensivligi biridan ikkinchisiga o’tganda tartibsiz o’zgaradi, shuningdek orasidagi masofa ham tartibsiz o’zgaradi. Chaqmoq lampasining nurlanishi impulsli nurlanish bo’lib, nurlanish muddati bir necha yuz mikrosekunddan bir necha millisekundgacha uzluksiz davom etadi. Yoqut lazerining spektri Fabri-Pero interferometri yordamida o’rganiladi. Rasmda Yoqut lazeri generasiyasining interferogrammasini, spektrini foto kamera yordamida yozish ko’rsatilgan. Interferogrammadan ko’rinadiki, yoqut lazeri nurining spektri ko’p aksial modali generasiyadan tashkil topgan. Generasiya spektrining vaqtga bog’liq o’zgarishidan ko’rinadiki, spektr tarkibi impulchadan impulsgacha o’tganda o’zgaradi. Yoqut kristalidagi xrom ionlarining lyuminessensiyasi bir jinsli spektral kengaygan aktiv moddalar bo’lib yakka aksial modali generasiyani hosil qilishi kerak. Generasiyaning quyi chegarasiga yaqin bo’lgan damlash energiyasida yakka modali generasiya hosil bo’ladi. Damlash energiyasini oshirish bilan aksial modalar soni ham ko’paya boradi va to’yinish qiymatiga erishadi. Lazer nurlanishining spektral
kengligi damlash energiyasiga bog’liq bo’lmay qolgan holni spektral to’yinish deb yuritiladi. Ko’pchilik aksial modalarning generasiya chiqishiga sabab rezonator ko’zgulari oralig’ida turg’un to’lqin elektr maydonining bir jinsli bo’lmagan taqsimoti va u maydonning aktiv markazlarini notekis bo’shatishdir. Ikkinchidan chakmoq lampasi ishlagandan keyin undan ajralib chiqqan yorug’lik issiqlik energiyasi hisobiga aktiv modda qiziydi va spektr kengligi o’zgaradi. Rezonator ko’zgularining mexanik tebranishi kabi sabablar ham moddalar sonining o’zgarishiga va impulschali generasiyaning paydo bo’lishiga olib keladi.

Yoqut lazeri generasiyasining spektrini o’rganish sxemasi
Yoqut kristalidan chiqayotgan lazer nuri dastasining kesimi odatda ko’p sonli ingichka va bir–biriga bog’liq bo’lmagan ‘ipchalardan’ iborat bo’lib, har birining diametri 100 mikronlar atrofida bo’ladi. Shu sababli lazer nurining tarqalish burchagi nazariy jihatdan aniqlanadigan λ/D (D–lazer nuri dastasining diametri) qiymatidan o’n marta katta bo’ladi Rezonatorning alohida konstruksiyasini va optik jihatdan yuqori darajada sifatli yoqut kristalini tanlab, ko’ndalang bir modali generatsiyaga erishilsa, generasiyaning sochilish burchagi nazariy hisobga yaqin bo’ladi. Erkli rejimda ishlaydigan yoqut lazerining har bir impulsining quvvati 20kVt ni tashkil qilsa, to’la energiyasi 100 Joulgacha bo’ladi. Gigant impulsli lazerning bir impulsi 100MVt ni tashkil etadi (impuls generasiyasining vaqti 10–20 nanosekund davom etadi). Agar impuls generasiyasi yana qisqa bo’lib 10 pikosekund davom etsa, quvvati gigavattni tashkil etadi. Shunday qilib, yoqut lazeri ko’p modali erkin rejimda va gigant impulsli rejimda ishlaydi.
Neodim lazeri. Ittriy–alyuminiy granati va kalsiy volframat kristallariga, shuningdek, shisha tarkibiga uch marta ionlashgan neodim atomi kiritilsa, ular aktiv modda bo’lib xizmat qiladi. Ittriy–alyuminiy granat kristali qisqacha IAG
(YAG:N = :N ) lazeri nomi bilan yuritiladi. IAG kristalida uch marta ionlashgan neodim atomi uch marta ionlashgan ittriy atomi bilan o’rin almashadi. Yoqut lazeri generatsiyasining spektrini o’rganish sxemasi 55 Kalsiy volframat kristali (CaWO4) va shisha tarkibida ham neodim oksidi (Nd2O3) aralashma sifatida ishtirok etadi. Neodim ioni IAG kristalida, CaWO4:N va shishada to’rt energetik sathli aktiv markaz bo’lib hisoblanadi. To’rt energetik sathli aktiv moddalar uch energetik sathli aktiv moddalardan qator ustunliklarga ega.

• 
  To’rt energetik sathli aktiv moddalarda inversiya hosil qilish ancha oson va inversion ko’chlanganlik kam energiya talab qiladi.
  
• 
  To’rt energetik sathli lazerlar generasiyasining quyi chegarasi uch energetik sathli lazerlar generasiyasining quyi chegarasidan ancha past.
  
• 
  To’rt energetik sathli aktiv moddalarning pastki birinchi energetik sathi hamisha bo’sh bo’ladi, chunki birinchi sathdan nolinchi energetik sathga o’tish ehtimoli juda katta ( ). Optik damlash energiyasi juda kichik qiymatga ega bo’lganda ham ikkinchi energetik sathda uyg’ongan ionlar hosil bo‟ladi va inversiya kuchlanganlikni ta’minlaydi. Neodim ionining IAG kristalidagi energetik diagrammasi yuqorida keltirilgan. → (λ=1060nm) kvant energetik o’tishi lazer nurlanishini hosil qiladi. Lazer nurlanishining kvant o’tishi kesimi σ=8,8∙ , sathda yashash vaqti =0,55∙ s va neodim ionlarining umumiy soni =6∙ . Shu ionlarning deyarli barchasi 4I9/2 energetik sathda joylashgandir. Birinchi energetik sath 4I11/2 asosiy (nolinchi) energetik sathdan (4I9/2 dan) 2111 yuqorida joylashgan va o‟shanga asosan 4I11/2 energetik sathda inversion ko’chganlik yexr(–ε/kT) taqsimotiga itoat qiladi va shu sababli birinchi sath hamisha bo’sh turadi.
  

IAG kristalldagi neodim ionining energetik sathlari diagrammasi.



Neodim ionining IAG kristalidagi lyuminessensiya spektrining shakli Lorens funksiyasini ifodalaydi va bir jinsli spektral kengayishiga ega. Uy haroratida lyuminessensiya spektrining kengligi Δv=6,5 ni tashkil etadi. Neodim ionining → kvant o’tishi kesimi yoqut kristalidagi xrom ionini energetik o’tish → kesimidan 75 marta kattadir. Shunga ko’ra IAG lazerining generasiya quyi chegarasi past va bu lazer uzluksiz rejimda ham yaxshi ishlay oladi
IAG–lazeri generasiyasining quyi chegarasini aniqlash va baholash mumkin. Faraz qilaylik, quyidagi parametrlar berilgan bo‟lsin: rezonator uzunligi L=50sm, yo’qotish koeffisiyenti γ=10%, lyuminessensiya spektrining kengligi Δv=6 = 6,3∙1010Gs, spontan nurlanish vaqti τsp=5,5∙ s, kristallning sindirish ko’rsatkichi to’lqin uzunligi λ=1,06mkm, fotonning rezonatorda yashash vaqti. Avval generasiyaning kuyi chegarasiga mos kelgan inversiyani aniqlaymiz. Buning uchun formuladan foydalanamiz:






=


D=h B
kattaliklarni yuqoridagi formulaga qo’yib, generasiyaning quyi chegarasiga mos inversion kuchlantirishni topamiz:



=1.84*
Chaqmoq lampasining yorug’lik energiyasidan 5% IAG kristalini yutilish spektriga to’g’ri kelsin, o’sha yorug’likning 5% ini kristall yutadi, lazer nurlanish chastotasining damlash nurlanish chastotasiga nisbati 0,5 ga va chaqmok lampasi-ning
effektivligi (chaqmoq lampasidan chiqadigan yorug‟lik energiyasining lampa bergan elektr energiyasiga nisbati) 0,5 ga teng deb qaraymiz. Ushanda generasiyaning quyi chegarasini ta’minlovchi lampaga berilgan elektr energiya zichligi quyidagicha aniqlanadi: Generasiyaning quyi chegarasi yoqut lazeri generasiyasining quyi chegarasiga nisbatan ming marta kichik energiyani talab qiladi. Shisha lazeri. quydagi rasmda shisha Nd aktiv moddasining energetik sathlari diagrammasi, 4I11/2 va 4I9/2 energetik sathlar oralig’i 1950sm–1 ni tashkil qiladi.

Shisha tarkibiga kiritilgan neodim ionining energetik sathlar diagrammasi. Lyuminessensiya spektrining spektral kengligi 300 ga teng va u IAG kristali spektral kengligidan qarayib 50 marta kattaroqdir. Shisha: Nd lyuminessensiya spektri bir jinsli bo’lmagan spektral kengayishga ega chunki har bir neodim ioni bir- biridan turlicha atomlar bilan kurshab olingan va neodim ioni atrofidagi elektr, mexanik kuchlari ham turlicha. Har bir neodim ionining energetik sathlari o’sha kuchlar va elektr maydonlari ta’sirida turli qiymatlarda siljiydi. Neodim ionlari nurlanganda nurlanish chastotasi bir-biridan farq qiladi. Yig’indi nurlanishlar chastotasi lyuminessensiya spektrining kengligini hosil qiladi. Har xil tipdagi neodim atomlar to’plamining bir jinsli bo’lmagan lyuminessensiya nurlanishini hosil qiladi. Demak, shisha Nd3+ aktiv moddasining spontan lyuminessensiya nurlanish spektri har xil tipdagi bir jinsli spektral chiziqlar to’plamidan tashkil topgandir. Neodim shisha lazeri generatsiya chastotasini dispersiyali rezonator yordamida silliq va ketma-ket o’zgartirish qobiliyatiga ega. Odatda dispersiyasiz rezonatorda neodim shisha
lazeri generasiyasining spektral kengligi Δvgen=10†100sm–1 ni tashkil etadi. Generasiya spektri keng va stukturalidir. Spektr strukturasi rezonator ko’zgularining plastinkalari selektor kabi ishlagani sababli hosil bo’ladi. Agar ko’zgu plastinkalarining selektorligi yo’qotilsa lazer spektri deyarli strukturasiz keng yalpi spektrdan iborat bo’ladi. Shisha neodim atomining energetik sathda yashash vaqti =3* , generasiyaning quyi chegarasidagi inversion kuchirish soni =9∙ ni tashkil qiladi. Shisha lazerining spektral kengligi katta bo’lgani tufayli moddalar sinxronizmi rejimida ishlaydi va qisqa muddatli alohida-alohida impulsli generasiya nurlanishini ( – s) hosil qiladi. O’sha rejimdagi generasiya quvvati Vt ni tashkil qiladi
Е




3.6-расм.
Н
Nurlаnаyotgаn аtomni hаr doim dipolning tebrаnishigа keltirib bo’lmаydi. Dipol nurlаnishidаn tаshqаri kvаdrupol vа boshqа multipollikdаgi nurlаnishlаr mаvjud. Bu holdа nurlаnаyotgаn yorug’lik bittа tekislikdа tebrаnаyapti deb bo’lmаydi vа uni endi perpendikulyar tekisliklаrdа qutblаngаn, fаzа jihаtdаn siljigаn ikkitа tebrаnish yig’indisi
sifаtidа qаrаsh mumkin. Eng oddiy holdа bundаy nur аylаnа, umumiy holdа esа ellips


bo’ylаb qutblаngаn bo’lаdi, ya’ni ^H
vektor аylаnа yoki ellips chizаdi. Tаbiiy

yorug’likdаn qutblаngаn yorug’lik olish uchun shundаy shаroit yarаtish kerаkki, bundа


yorug’lik to’lqinining ^H
vektori muаyyan аniq bir yo’nаlish bo’ylаb tebrаnаdigаn

bo’lsin. Bundаy shаroitlаr qutblovchi prizmаlаrdа mujаssаmlаngаndir. Prizmаlаr ikki turgа bo’linаdi:

1. 
   fаqаt yassi qutblаngаn nur olinаdigаn;
   
2. 
   bir-birigа perpendikulyar tekkisliklаrdа qutblаngаn ikkitа nur berаdigаn prizmаlаr. Qutblаnish dаrаjаsi nurning tushish burchаgigа vа sindirish ko’rsаtkichigа bog’liq.
   

Shаtlаndiyalik olim Bryusterning аniqlаshichа tg iB= n₂₁ munosаbаtdаn

topilаdigаn tg iB burchаklаrdа qаytgаn nur to’lа yassi, singаn nur esа qismаn qutblаngаn bo’lаr ekаn.
Yorug’lik Bryuster burchаgi ostidа tushgаndа qаytgаn vа singаn nurlаr o’zаro perpendekulyar bo’lаdi.
ⁱ 1

3.11-расм.


2
Singаn nurning

qutblаnish dаrаjаsini hаr sаfаr yorug’likni Bryuster burchаgi ostidа tushirib oshirish
mumkin.
Fizik xususiyatlаri yo’nаlishlаrgа bog’liq bo’lmаgаn muhit izotrop muhit deb, yo’nаlishlаrgа bog’liq bo’lgаn muhit esа аnizаtrop muhit deyilаdi. Izotrop muhit (mаsаlаn shishа plаstinkа)dа yorug’likning sinishi sinish qonunigа bo’ysunаdi. Аgаr islаnd shpаtigа yorug’lik tushsа, kristаlldаn ikki bir-birigа vа tushаyotgаn nurgа pаrаllel nur chiqаdi. Аgаr tushаyotgаn nur kristаllgа perpendekulyar bo’lsа hаm singаn nur ikkigа bo’linаdi. Bu nurlаrdаn birining elektr tebrаnishlаri kristаllning bosh optik tekkisligigа perpendikulyar bo’lаdi; bu nur oddiy nur (0) deb аtаlаdi. Ikkinchi nurning elektr tebrаnishlаri esа bosh tekislikdа bo’lаdi; bu nur g’аyri oddiy nur (e) deyilаdi . Kristаllаrdа shundаy yo’nаlish borki, bu yo’nаlish bo’yichа yorug’lik tаrqаlgаndа nurning ikkilаnib sinishi kuzаtilmаydi. Bu yo’nаlish kristаlning optik o’qi deyilаdi. Аgаr kristаll optik o’qqа perpendekulyar yo’nаlishdа qirqilsа shu qirrаgа normаl tushаyotgаn nur bir xil tezlik bilаn tаrqаlаdi. Tаbiiy nur optik o’q bo’ylаb ketgаndа yorug’lik qutblаnmаydi. Аnizotropik jismlаrdаn yorug’lik o’tgаndа turli qutblаnish hodisаlаri kuzаtilаr ekаn. Bundаy аnizotropiyani tаbiiy deb аtаsаk o’rinli bo’lаdi. Bir qаtor usullаr bilаn jism, moddаlаrgа sun’iy аnizotroplik xossаsini berish mumkin.

1. 
   Zeebek vа Bryuster izotrop jismlаrni mexаnik deformаtsiyalаgаndа ulаrdа optik аnizotropiya hosil bo’lishi tufаyli nurni ikkilаntirib sindirish hodisаsini kuzаtishdi
   

(1831 yil). Optik аnizotropiya o’lchovi sifаtidа oddiy vа g’аyri oddiy nurlаr sindirish ko’rsаtkichlаrining fаrqi tushunilаdi.
n₀ - n_e = k_l,
- shu jismni xаrаkterlovchi koeffitsient, =F/S - ko’ndаlаng kesimgа qo’yilgаn kuchlаnish.
Elektr mаydoni yordаmidа suyuqliklаrdа аnizotroplik xossаsini hosil qilish hodisаsi Kerr effekti deyilаdi. Elektr mаydon yo’qligidа sistemаdаn yorug’lik o’tmаydi. Elektr mаydon qo’yilgаndа suyuqlik nurni ikkilаntirib sindirаdi. Mаydon kuchlаngаnligi ortishi bilаn moddа аnizotroplik dаrаjаsi vа demаk yorug’lik intensivligi hаm ortаdi. Bundа
n₀ - n_e = k₂E₂.
Kerr effekti suyuqlik molekulаlаrining elektr mаydonidа turli yo’nаlishlаrdа turlichа qutblаnishigа аsoslаngаn. Bu hodisа deyarli inersiyasizdir. Mаydon qo’yilishi bilаn 1- 10s dаn keyinoq effekt kuzаtilаdi. SHuning uchun bu hodisа yorug’lik oqimi intensivligini boshqаrishdа keng qo’llаnilаdi. Bu hodisа аmorf jismlаr, suyuqliklаr, gаzlаrdа kuzаtilаdi.
Xulosa
Moddaning qattiq holati o’zining fizik xususiyatlari jihatidan farq qiladi. Qattiq jismlar shu sababdan kristall va amorf jismlarga ajratiladi. Amorf jismlar aniq erish tempetaruraga ega bo’lmaydi,ba’zi xususiyati jihatidan suyuqliklarga o’xshash, masalan oquvchanlik xossasi. Kristall jismlar aniq erish temperaturaga ega. Ularning molekulyar tuzilishi, ichki strukturasi ma’lum qonunuyatga ega. Ana shu ichki struktura kristall jismlarda tashqi ta’sirlarni, issiqlik, yorug’lik va boshqalarni turli yo’nalishda turlicha uzatilishiga sabab bo’ladi. Qattiq jismlar shuningdek, izotrop va anizotroplik xossalarini namoyon etadi. Izotroplik xossasi bu moddaga ko’rsatilgan tashqi ta’sir uning hamma yo’nalishlarida bir xilda ta’sir ko’rsatishidir, uning hamma nuqtalariga bir xilda uzatilishidir. Anizotroplik xususiyati esa, moddaga ko’rsatilgan tashqi ta’sir yorug’lik , issiqlik va boshqa ta’sirlar unda tanlab olingan turli yo’nalishlarda turlicha namoyon bo’ladi. Izotrop jismlarga shisha, plastmassa, polimerlar misol bo’ladi. Anizotrop jismlarga esa barcha metallar kiradi. Qaralayotgan bir parametrga nisbatan anizotrop bo’lgan jism, boshqa ikkinchi parameter uchun izotrop bo’lishi mumkin. Men ushbu kurs ishida izotrop va anizotrop kristallarning umumiy xususiyatlari bilan bir qatorda optik xususiyatlarini ham ko’rib chiqishga harakat qildim. Anizotrop kristallardan optik muhit sifatida foydalanib ularga yorug’lik tushirilganda yorug’likning qutblanishi, nurning ikkilanib sinishi kabi bir qator holatlar yuz beradi. Bu borada olimlarnitajribalarini keltirib o’tdim. Ishlab chiqarishda keng qo’llaniladigan kristallardan biri bo’lgan yoqut kristallining xususiyatlarini, qo’llanilishini u haqidagi ma’lumotlarni keltirishga harakat etdim.