Mavzu: Kichik maktab yoshidagi oʻquvchilarda vaqt va fazoviy idrokni shakllantirish. Reja
Yüklə 483,05 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Tevarak-atrofda
fazoni mo‘ljal olish. Bolalarning atrofdagi narsalarning o‘ziga nisbatan vaziyatini so‘z bilan ifodalash ko‘nikmasini mustahkamlash: o‘ngda, chapda, oldinda, orqada, uzoqda, yaqinda. Bolalarni ko‘rsatilgan yo‘nalishda mo‘ljal olishga, berilgan shart bo‘yicha o‘z holati o‘rnini belgilashga o‗rgatish (shunday turginki, mashina o‘nga tomoningda, koptok oldingda bo‘lsin). U yoki bu predmetni boshqa bir predmetga nisbatan joylashganligini so‘z bilan ifodalashga o‘rgatish (kuchukchaning chap tomonida - quyon, kuchukchaning o‘ng tomonida - ayikcha). Bolalarni qog‘oz varagi satxini mo‘ljalga olishga, qog‘ozning o‘ng, chap, yuqori, past qismlarini, o‘rtasini aniqlashga o‘rgatish. Maktabgacha yoshidagi bolalarning fazoviy tasavvuri faoliyatning hamma turlari jarayonida kengayadi va mustahkamlanadi. Mashg‘ulotlar tarkibiga fazoda mo‘ljal olishga doir maxsus mashklarning kiritilishi ham bunga imkoniyat beradi. Tarbiyachi bolalarga chapda eng baland, o‘ngda eng past buyum turadigan qilib, buyumlarning kattaliklari bo‘yicha qo‘yishni taklif qiladi, yoki uning o‘zi stolga o‘yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, qo‘y, quyon) joylashtiradi va bolalarga murojaat qiladi: ―Sigirning yonida nima turganini qarang va ayting. Mushukdan chapda nima turibdi? Qo‘y qaysi hayvonlar orasida turibdi?‖ So‘ngra tarbiyachi o‘yinchoqlarni biri-birining orqasida turadigan qilib aralashtirib qo‘yadi va so‘raydi: ―Nima birinchi ketmoqda? Nimadan keyin mushuk ketmoqda? Nimadan oldinda sigir ketmoqda? Qo‘ydan keyin nima ketmoqda?‖ va h.k. Bolalar atrofidagi buyum orasida o‘z holatlarini saqlaydigan mashqlar ham samarali: ―Stolning orqasida turibman, stolning yonida, deraza oldida turibman‖. Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar qog‘oz varag‘ida mo‘ljal olishga o‘rgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yo‘q edi. Tarbiyachi rahbarligida bolalar ma‘lum miqdordagi buyumlarni ko‘rsatilgan yo‘nalishda: qog‘oz varag‘ining yuqori, pastki qismiga, chap qismiga, o‘ng qismiga joylashtirish malakasini egallaydilar. Bunday topshiriqlar ham bo‘lishi mumkin: varag‘ning chap qismiga 5 ta doiracha; o‘ngiga esa 1 ta ortiq doiracha qo‘yish; varakning pastki va ustki qismlariga 8 tadan uch burchak joylashtirish. Topshiriqni bajarganidan keyin bola qanday shakllardan nechtasini joylashtirganini va qayerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning qog‘oz varag‘idagi, stoldagi, poldagi holatini belgilash uchun so‘zlarni to‘g‘ri, ma‘nosi bo‘yicha ishlatishga o‘rgatish kerak. Yil oxiriga kelib bolalar o‘zlariga, boshqa odamlarga nisbatan o‘rnini so‘zlar bilan ifodalay oladigan bo‘lishlari kerak. Bolalarning vaqt haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va chuqurlashtirish: ―Ertalab‖, ―Kechqurun‖, ―Kunduz‖, ―Tun‖, ―Kecha‖, ―Bugun‖, ―Ertaga‖ tushunchalarini farqlash va bu so‘zlardan to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasini mustahkamlash. Bolalarni hafta kunlari bilan tanishtirish va hafta kunlari nomlarini izchillik bilan aytishga o‘rgatish. Kecha haftaning qaysi kuni bo‘lganligini, bugun qanaqa kun, ertaga qaysi kun bo‘lishini aniqlashni o‘rgatish. Bolalarning vaqt haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va chuqurlashtirish. Yil fasllari bilan tanishtirish va fasllarning nomini to‘g‘ri ketma- ketlikda aytishga o‘rgatish. Katta guruhda asosiy e‘tibor haftadagi o‘zgarishni, yil fasllarining xarakterli xususiyatlarini ongli o‘zlashtirishga qaratiladi. Bolalar kecha qaysi kun bo‘lgani, bugun qaysi kun ekanini, ertaga qaysi kun bo‘lishini, haftadagi kunlar sonini, ularning tartibini aytishni o‘rganadilar. Bundan tashqari, bolalar yil fasllarining xarakterli belgilarini) o‘zlarining bu vaqtdagi o‘yinlarni, odamlarning tabiatdagi mehnatlarini aniqlaydilar. Ma‘lumki, bolalar hafta kunlarini bir tekisda o‘zlashtirmaydilar. Ular yakshanba, shanba va dushanbani eng yaxshi eslab qoladilar. Yakshanba - xursandchiliklar bo‘ladigan kun, yaqinlar bilan, ya‘ni ota- ona, buvi va boshqalar bilan birga bo‘ladigan kun. Bu kun yana shunisi bilan ham g‘ayrioddiy kunki, ba‘zida bola hayotining odatdagi tartibi o‘zgaradi: buvisining uyida tushlik qilish, mehmonlar kelishi, teatrga borish va h.k. Bolalar dushanbani ham yaxshi biladilar, chunki shu kuni ular, yakshanbadan keyin bog‘chada bo‘lishlarining birinchi kunidir. Seshanba, payshanba va juma kunlari alohida ahamiyatli voqealar bilan belgilanmagan. To‘g‘risi, juma kunini bolalar dam olish arafasi sifatida, bolalar bog‘chasida bo‘lishlarining dam olinadigan kunlardan oldingi oxirgi kun sifatida yaxshiroq biladilar va ajratadilar. Shunday qilib, kichik bolalarning haftaning har xil kunlarini bilishdek bilimlarni o‘zlashtirishlarida ularning faoliyatlari va hayajonli kechinmalarining roli haqida gapirish uchun ba‘zi asoslar bor. Shu sababli bolalarni hafta tushunchasi bilan tanishtirishni haftaning hamma kunlarini o‘zlashtirishdan emas, balki kecha qaysi kun bo‘lganini, ertaga qaysi kun bo‘lishini aniqlashdan boshlash ma‘qul. Bunda tarbiyachi oldin haftaning yakshanba, dushanba kunlarini, so‘ngra esa, asta-sekin haftaning boshqa kunlarini o‘rgatishni nazarda tutadi. Bolalar hafta kunlarining nomlarini aytibgina qolmay, balki ularga oid elementar tavsifnomalar berishlari muhimdir. Masalan, tarbiyachi mashg‘ulot davomida ushbularni so‘raydi: ―Kecha qaysi kun edi?‖ ―Ertaga qaysi kun bo‘ladi?‖ Agar bolalar haftaning kunlarini aytishda qiynalishsa, tarbiyachining o‘zi aytadi. U yakshanba dam olish kuni ekanini aytadi. Shu kuni hamma dam oladi. Bolalar bog‘chaga borishmaydi. Yakshanbadan keyin dushanba deb ataluvchi kun keladi. Bu dam olish kunidan keyin bolalar bog‘chaga, kattalar ishga boradigan birinchi kun va h.k. Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni haftaning kunlari bilan ketma-ket tanishtiradi. Bolalar hafta kunlarining nomlarini va ular tartibini yaxshi eslab qolishlari uchun, ularning e‘tiborini hafta kunining nomi bilan uning tartibi orasidagi bog‘lanishga qaratish kerak. Masalan, chorshanba – haftaning o‘rtasi, payshanba - haftaning to‘rtinchi kuni, juma esa haftaning beshinchi kuni va h.k. Bolalar hafta kismlarini farqlash va aytishni o‘rganib olganlaridan keyin, kunning hamma nomlarini ketma-ket o‘zlashtirish ustida ish boshlash mumkin. Bolalar haftada hammasi bo‘lib necha kun borligini aniqlashadi, ularning tartibini aytishadi. Tarbiyachi bolalardan haftaning qaysi kunlarini bilishlarini, ular haftada nechta ekanligini so‘raydi. Haftaning hamma kuni tartibi bilan kelib ketishini tushuntiradi: birinchi kun dushanba, ikkinchi kun seshanba, uchinchi kun chorshanba va h.k. Bolalarni qog‘oz varag‘i satxida predmetlarning qanday joylashganligini (chaproq, o‘ngroq, o‘rtasida, yuqoriroq, pastroq aniqlashga) o‘rgatish. Daftar satxini aniqlash va shakllarni shtrixlar orqali chizishni mashq qilish. Bolalarga predmetlarni pol, qattiq qog‘oz, daftar varag‘i ustiga joylashni mashq qildirish. Tevarak atrofdagi narsalarning vaziyatini aniqlashga doir mashqlar. Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning xarakat yo‘nalishida ularning o‘zi va buyumlar orasidagi, buyumlarning o‘zi orasidagi fazoviy munosabatlarda, shuningdek, qog‘oz varag‘ida (tekislikda) mo‘ljal olish malakalari rivojlantiriladi va mustahkamlanadi. Bolalar bilan ishlash metodikasi ―chapdan-o‘ngdan‖, ―ustida- ostida‖ kabi qarama-qarshi yo‘nalishlarni ajratishga asoslanishi kerak. Bolada qog‘oz varag‘ida mo‘ljal olish malakalarini shakllantirish uchun bunday topshiriq beriladi: varaqning yuqori chekkasiga 4 ta varaqcha va pastki chekkasiga shuncha gulcha qo‘yish. Shundan keyin tarbiyachi bolalarga nima qayerda yotganini gapirib berishni taklif qilishi mumkin. Bundan keyin topshiriqlarning murakkabroq variantlaridan (shakllar miqdorini orttirish, ular o‘rinlarini almashtirish va h.k.) foydalanish maqsadga muvofiq. Shuningdek, ―Kim eslab qoladi?‖, ―Nima o‘zgardi?‖, ―Nimalari bilan farq qiladi?‖, ―Juft kartochkalar‖ kabi o‘yinlarni o‘tkazish tavsiya qilinadi. Bunday topshiriqlarni o‘tkazish metodikasi haqida fikr yuritamiz. Olti yoshli bolalar ―o‘ziga‖ nisbatan to‘la ishonch bilan mo‘ljal oladilar. Ammo hali ularning ko‘pchiligi buyumlarning, boshqa odamlarning o‘ng va chap tomonlarini farq qilishga qiynaladilar. Ularni, masalan, o‘zi tomoniga yuzi bilan aylangan o‘rtog‘ining o‘ng qo‘li uning chap qo‘li qarshisida bo‘lish holi ajablantiradi. Nega bunday bo‘ladi? Oldingi ish natijasida bolada quyidagi bilim va malakalarning puxta stereotipi (andozasi) yig‘ilib qoladi: o‘ngda (o‘ngroqda, o‘ngga), o‘ng qo‘l turgan tomonda bo‘ladi. Bu fazo ―o‘zidan‖ mo‘ljal olishda mutlaqo to‘g‘ri. Ammo endi vaziyat o‘zgardi. ―Bolaga boshqa odamdan yoki boshqa buyumlardan mo‘ljal olish taklif qilinadi. Demak, munosabat nuqtasi sub‘ektning uzidan tashqarida belgilanadi. Bu yerda oldingi tajriba fazoviy vaziyatlarning yangi variantlari bilan ziddiyatlikka kirishgandek bo‘ladi. Haqiqatdan esa, masalan, bola o‘zi bilan juft bo‘lib turgan Malik o‘zidan o‘ng tomonda turganini yaxshi biladi. Bu endi odat, oddiy haqiqat. Ammo teskari fazoviy munosabatlarni (chunonchi, ―Agar Malik mendan chap tomonda turgan bo‘lsa, u holda men undan o‘ng tomonda turgan bo‘laman‖) tushunish tayyorlov guruh bolalari uchun ham unchalik oson emas. Bu yerda ―boshqa odamga nisbatan‖ mo‘ljal olish vaziyati mavjud. Buni to‘g‘ri tahlil qilish uchun bo‘lsa eng oldin o‘rtog‘ining o‘ng va chap qo‘li (tomoni)no aniqlashi kerak. Katta guruhda bolalar bu malakani egallab olishgan, endi esa shu malaka puxta va ustivor ko‘nikma bo‘lishi lozim. Olti yoshli bolalar o‘ng va chap tomonni boshqa odamga nisbatan aniqlashni xuddi o‘ziga nisbatan o‘ng va chap tomonini aniqlagandek aniqlashini yaxshi tushunib olmoqlari kerak (chap tomon o‘ng qo‘l turgan tomonda; o‘ng tomon chap qo‘l turgan tomonda). Aniqlashning samarali usuli hayolan o‘rtog‘ining orqasiga turishdan iboratdir. Shunday qilib; ―yuzi bilan orqasiga‖ boshlang‘ich holatidan, ya‘ni bola o‘rtog‘ining orqasida turgan holatida boshqa odamga nisbatan o‘ng va chap tomonni aniqlash kerak; shundan keyin ―yuzma-yuz‖ holatida, ya‘ni boshqa bola qarshisiga turib, ―o‘ng- chap‖ni farqlash kerak. Keyinroq esa har qanday boshlang‘ich holatda, hatto o‘rtog‘i orqasi bilan turganda ham, ―o‘ng-chap‖ tomonlar aniqlanadi. Bolalarning kichik maktab yoshidagi davri 7 yoshidan 11 yoshgacha boshlang‘ich sinflarda o‘qishi yillariga to‘g‘ri keladi. Bog‘cha yoshidagi bolalik davri tugadi. Maktabga kelish oldidin bola quyidagiga ko‘ra o‘z hayotini eng muhim davriga ya‘ni maktab davriga tomonida qo‘yiladigan turli tuman talablarni bajarishga boshqacha qilib aytganda ta‘lim olishga xali jismoniy ham psixologik jihatidan tayyor bo‘ladi. Bola rasm chizish mashg‘ulotlarida melg‘ yoki plastinkadan narsa yasash ishlarida va eng oddiy ko‘rish yasash mashg‘ulotlarida yaqqol namayon bo‘ladi. Bola o‘z diqqatini boshqarishda o‘z diqqatini mustaqil tashkil qilishida bir muncha tajriba xosil qilgan bo‘ladi. 7 yosh bolaning so‘z xonasi ham yetarli darajada boy va mavhum tushunchalar miqdori ancha yuksak bo‘ladi. Bola eshitganlarini yetarli darajda keng tushunadi. Mutaxxassislarning tadqiqogtlaridan ma‘lum bo‘lishicha yaxshi tashkil qilingan ta‘lim 6 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar tafakkurini rivojlantiradi. Ular sodda mashqlar va masalalarni tuza oladigan hamda yecha oladigan bo‘ladilar. Ularda burch hissi va javobgarlik hissi endigina namayon bo‘la boshlaydi. 7 yoshli bola o‘z hissiyotlarini boshqarish tajribasini ega bo‘larningt hammasi maktab ta‘limiga tayyorgarligi muhim shartlaridan biri yuqorida aytganlarining hammasi bolaning maktab psixologiyasi jihatidan tayyor ekanligi obhektiv tamoyillarga maquldir. Boshlang‘ich sinflarda pedagog ishlarni tashqil qilishda kichik maktab yoshidagi bolalarning anatomik fiziologik hususiyatlarini ijtimoiy taraqqiyot darajasini ham hisobga olish lozim. D.N. Levitov to‘g‘ri qayd qilib o‘tganidek xech bir maktab yoshida salomatlik xolatiga va ijtimoy taraqqiyotiga kichik maktab yoshidagi maxkam bog‘liq bo‘lmaydi. Bola 7 yoshdan 11 yoshgacha jismoniy jihatdan nisbatan osoyishta va bir tekisda rivojlanadi. Bo‘yi va og‘irligi organizmning tiniqligi o‘pkasining hayotiy xajmi ancha tekis va propalg‘tsional rivojlanadi Psixolog L.S.Slavinaning ko‘rsatishicha boshlangich sinfda bilish faolligi yetarli darajada bo‘lmagan bolalar uchrashi mumkin. Bunday bolalar intiluvchan jihatidan normal rivojlangan bo‘ladilar. Bu rivojlanish ularning o‘yin va amaliy faoliyatlarida namayon bo‘ladi. Faol fikr qilish ular uchun harakterlidir. Bunday o‘quvchilariga o‘qituvchida aloxida diqqat bilan qarashi kerak. Ularning fikr qilishi faoliyatiga odatlantirib ularni yutuqlarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashi dastlabki paytlarda o‘quv vazifalarini bajarishni o‘yin va amaliy faoliyatni bilan bog‘lab olib borish kerak. Muammoli savol: Kichik maktab yoshidagi bolalarning faoliyati yetakchi faoliyati nimadan iborat?: Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning barcha o‘qish faoliyati qaxtiiy ravishda maqsadga muvofiqlashtirilgandir. Birinchidan, o‘quvchilar o‘qish, yozish, va hisoblash malakasini egallashlarini, arifmetika, ona-tili, tarix, geografiya va tabiyatshunoslikdan geometriyaning elementar asoslaridan ancha katta xajmda bilimni ortirishlari kerak. Ikkinchidan, bolaningsh bilim darajasi va bilish qiziqishlari kengayadi hamda rivojlanadi. Uchinchidan bilim jarayonlarininng taraqqiyoti, aqliy rivojlanish yuzaga keladi. Faol mustaqil ijodiy faoliyat uchun qobiliyat tarkib topadi va nixoyat o‘qishga bo‘lgan yo‘nalish o‘qishga nisbatan maxsuliyatli munosabat o‘qishni yuksak omillarini topishi kerak. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning bilim jarayonlarini va ularning faoliyatida taraqqiy etishini harakterlab beramiz. Idrok. Kichik maktab yoshidagi bolalar idrokining o‘tkirligi sofligi bilan farq qiladilar. O‘quvchilarning idroki o‘ziga xos bilimga tomoshabin tariqasida berilganlik bilan farq qiladi. Diqqat. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar diqqatining asosiy hususiyatlari ixtiyoriy zaifligidadir. Kichik maktab yoshida diqqatni iroda kuchi bilan moslash va uni boshqarish imkoniyati cheklangan bo‘ladi. Xotira. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda xotira ta‘limining ta‘siri bilan ikki yo‘nalishda rivojlanadi. So‘z mantiq xotirasining va mahnosiga tushunib esda olib qolishning rolg‘g‘i va uning salmog‘i kuchayadi, tartibga solish imkoniyatlariga bo‘ladi. Birinchi signal sistemasining faoliyatining nisbatan ustunligi tufayli kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda so‘z mantiq xotirasi deb atalgan xotiraga qaraganda ko‘rgazmali-obrazli xotira ko‘proq rivojlangan bo‘ladi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilar qoida va tushuntirishlarga qaraganda konkret ma‘lumotlarni, voqeliklarni, qiyofalarni narsalarni va faktlarni yaxshi tez esda olib qoladigan va xotiralarida mustahkam saqlaydilar. Hayol. Hayol muhim psixik bilish jarayonlaridan biridir. Hayolning faoliyatsiz o‘qituvchi gapirayotgan va darslarda yozilgan narsalarning tassavvur qilishni hamda ko‘rgazmali obrazlar bilan ishlashni bilmay turib, xech qanday o‘quv predmetni chinakkam o‘zlashtirishi mumkin emas. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchining hayoli uning o‘quv faoliyatining ta‘siri va talablari bilan tarkib topadi. SHuning bilan bir qatorda bevosita taxsurotlar (mo‘zey, vistavkalarning borib ko‘rish, kinokartinalarni ko‘rish, ekskursiyalarga borishh, maktab yer uchastkasida ishlash va boshqalar) ham hayolni rivojlantiradi. Muammoli savol; Kichik maktab yoshidagi bolalar shaxsining rivojlanishi nimalarga bog‘liq bo‘ladi?. Garchi kichik maktab yoshidagi davr shaxsning taraqqiyotida xal qiluvchi siljishlar davri bo‘lmasa ham bizning fikrimizcha bunday davr o‘smirlik davridir, shunga qaramay, bu davrda shaxsning tarkib topishi yetarli darajada sezilarli yuz beradi. Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, maktabga kirish bolaning hayotida burilish momenti hisoblanadi. Kattalar (o‘qituvchilar) va tengdoshlari (sinfdoshlari) bilan yangi munosabatlar maydonga keladi. Bolaga butun bir jamoaviylar sistemasiga (umum maktab, sinf) qo‘shiladi. O‘qituvchi o‘z oldiga bir qator jiddiy talablarni qo‘ygan o‘qishga yangi faoliyat turiga qo‘shilish o‘quvchining o‘z hayotini qatxiy tarzda tashqil qilishga, qoida va rejimga bo‘ysunishga majbur qiladi. Bo‘larning barchasi tevarak-atrofdagi voqeylikka, boshqa kishilarga, jamoaviyga ta‘limga va uning bilan bog‘liq bo‘lgan majburiyatlarga nisbatan yangi munosabatlar sistemasining tarkib toptirishga va mustahkamlashga qatxiy ravishda ta‘sir qiladi harakterni irodani tarkib toptiradi. qiziqishlar doirasini kengaytiradi, qobiliyatlar taraqqiyotini belgilaydi. Axloqiy normalar va xatti-haraktlar qoidalarini o‘zlashtirish kichik maktab yoshidagi davrda axloqiy xati-harakat poydevori qo‘yiladi, axloqiy normalar va xatti-harakat qoidalari o‘zlashtiriladi. SHaxsning ijtimoiy yo‘nalishi tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarninng axloqiy onglari 1-sinfdan 4-sinfgacha bo‘lgan davr mobaynida muhim o‘zgarishlarga uchraydi. Bu yoshning oxirgi davrlariga kelib axloqiy bilimlar tasavvurlar va muloxazalari sezilarli darajada boyiydi, ancha anglangan bo‘ladi, turli tushunchalarga ega bo‘ladi, umumlashadi- 1 va 2 sinf o‘quvchilarining axloqiy muloxazalari o‘z xatti- harakatlari tajribasida va o‘qituvchilar hamda ota-onalarning konkret ko‘rsatmalri va tushuntirishlariga asoslanadi. 3-4 sinf o‘quvchilari esa axloqiy muloxazalarida o‘z xatti-harakatlari tajribasiga va kattalarning ko‘rsatmalariga asoslanish bilan boshqa kishilarning tajribalarini ham analiz qilishga intiladilar bunday adabiyotlarni o‘qishda bolalar uchun chiqarilgan kinofilg‘mlarni ko‘rish ancha katta ahamiyat kasb etadi. Axloqiy xatti-harakatlar ham xuddi shunday tarkib topadi. 7-8 yoshdagi bolalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kattalarni jumladan, o‘qituvchining ko‘rsatmalari bilan ijobiy bo‘ladigan ko‘rsatmani kutib o‘tirmay, bunday ijobiy axloqiy ishlarining boshidan qanchasini tashabbuslari bilan amalga oshiradilar. Harakter. Kichik maktab yoshdagi bolalarda namayon bo‘lgan harakterolg‘g‘ogik xatti-harakatlarni hamma vaqt ham munosabatlar amalga oshiriladigan barqaror va mustahkam xatti-harakat formalari deb bo‘lavermaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda harakter jiddiygina tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi bolalar harakteri, xatti-harakatlari o‘zining beqarorligi va qarama-qarshiligi bilan farq qilishi mumkin. Shu munosabat bilan ba‘zan ulardagi o‘tkinchi psixik xolatllarni xato rivishda hislatiga qo‘shib yuborish mumkin. N.D.Letovitov bu xatoga shunday bir misol keltiradi. 1-sinf o‘qituvchisi o‘z o‘quvchi qizlaridan birini har qanday ishni oxirigacha yetkaza oladigan, qiyinchiliklarni yenga oladigan matonatli qiz deb hisoblar edi. Biroq tajribali psixolog tomonidan o‘tkazilgan kuzatishdan bu hususiyat ma‘lum sharoitdagina maydonga keladigan vaqtinchalik, ya‘ni o‘tkinchi psixik xolat ekanligi ma‘lum bo‘ldi. O‘quvchi qizdagi xatti-harakatni ko‘rganda va dugonasining faoliyati muvaffaqiyatli bo‘lganda namayon bo‘lgan muvaffaqiyatsizlik qizchani izdan chiqarib qo‘ygan. Qiziqishlar. Maktab ta‘limining dastlabki yillarida qiziqishlar, xususan bilishga bo‘lgan qiziqish, tevarak-atrofdagi olamni bilishga bo‘lgan qiziqish ko‘proq bilimga bo‘lgan tashnalik va intellektual qiziquvchanlik juda sezilarli ravishda rivojlanadi. Psixologlarning tahkidlalariga qaraganda dastavval ayrim faktlarga, boshqa narsalardan ajratib olingan yolg‘iz xodisalarga nisbatan qiziqishlar bo‘ladi. Undan keyin esa sabablarini, qonuniyatlarini, xodisalar o‘rtasidagi aloqa va o‘zaro bog‘liqliklarni bilib olish uchun bo‘lgan qiziqishlar rivojlanadi. Agar 1-2 sinf o‘quvchilarini «bu nima?» degen savol qiziqtirsa birmuncha kattaroq yoshdagi bolalar uchun «nima sababdan», «qanday qilib?» degan savollar tashqil bo‘lib qoladit. O‘qish malakasini rivojlanishi bilan kitob o‘qishga, qiziqarli bo‘lgan muayyan adabiyotlarni, ertaklarni o‘qishga, bundan ham so‘ngroq qiyin bo‘lmagan ilmiy fantastik va sargo‘zashtlar xaqidagi kitoblarni o‘qishga qiziqish paydo bo‘ladi. Texnikaga ayniqsa, xozirgi zamon texnikasiga, raketalarga, oy stantsiyalariga, lunaxodlarga, eng yangi tipdagi avtomobil va samolyotlarga bo‘lgan qiziqish tez tarkib topadi. Qishloq maktablarining 3- 4- sinf o‘quvchilari qishloq xo‘jaligiga nisbatan sezilarli darajada o‘z qiziqishlarini namayon qila boshlaydilar. Shuning uchun o‘qituvchi kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarga nisbatan munosabatlarida qiziqishlar rivojlanishining qonuniyatlarini nazarda tutish zarurdir. Yuqorida aytib o‘tilgandek xususan o‘qituvchining tegishli baxosi bilan aniqlanadigan bolaning o‘qishidagi o‘z muvaffaqiyatlarini, qo‘lga kiritgan yutuqlarini ichdan his qilish katta hususiyatga egadir. Badiiy-estetik rivojlanish. Kichik maktab yoshidagi davrda bolalar badiiiy-estetik rivojlanishda katta imkoniyatlariga ega bo‘ladilar. Bolalar odatda rasm chizishga, loy yoki plastilindan narsa yasash ishlariga, ashula aytish va mo‘zikaga juda qiziqadilar. Bunday faoliyatni to‘g‘ri tadqiq qilish bir tomondan bolalarga estetik hislarning rivojlanishiga yordam beradi, ikkinchi tomondan tegishli qobiliyat komponentlarining rivojlanishiga uchun shart-sharoit yaratadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun mehnatning tarbiyaviy ahamiyati kattadir. Biroq shuni takidlab o‘tish lozimki, har qanday mehnat ham shaxsda ijtimoiy jihatdan qimmatli hislatlarini tarbiyalayvermaydi. Mehnat o‘z shaxsiy manfaati uchun bajonudil va ko‘p mehnat qilishga bo‘lgan xudbinni ham tarbiyalaydi. Bolalar o‘z-o‘ziga xizmat qilish va o‘zlari uchun foydali bo‘lgan narsalarni tayyorlash bilan shug‘ullanayotganlarida ularda mehnatsevarlikni tarbiyalashga xususan zo‘r ehtibor berish kerak. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarni sekin-asta ko‘pchilik foydasiga qaratilgan, boshqalar uchun bo‘lgan ijtimoiy-foydali mehnatga jalb etish juda muhimdir. O‘quv faoliyati kichik maktab yeshidagi o‘quvchi uchun nafakat bilish jaraenlarining yukori darajada rivojlanishi .balki shaxsiy xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. SHuni aloxida ta‘kidlash lozimki yetakchi bo‘lgan o‘quv faoliyatidan tashkari boshka faoliyatlar-uyin.mulokot va mehnat faoliyatit ham o‘quvchi shaxsi rivojiga bevosita ta‘sir kursatiadi. Shuningdek bu faoliyatlar asosida muvafakkiyatga erishish motivlari bilan boglik bo‘lgan shaxsiy xususiyatlar tarkib topa boshlaydi. O‘quv faoliyati kichik maktab yoshidagi bolalarda o‘qishda ma‘lum yutuklarga erishish extiyojini kondirishga, shuningdek tengdoshlari orasida uz urniga ega bulishiga imkoniyat ham yaratadi. Aynan ana shu urin yoki mavkega erishish uchun ham bola yaxshi o‘qish uchun xarakat kilishi mumkin. Bu yoshdangi bolalar doimiy ravishda uzlari erishgan muvaffakkiyatini boshqa tengdoshlari muvaffaqqiyati bilan solishtiradilar. Ular uchun doimo birinchi bo‘lish nixoyatda muxim. Kichik maktab davrida bolalardagi musobaqaga kirishish motivi tabiiy psixologik extiyoj hisblanib bu motiv ularga kuchli emotsional zo‘rikishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bogcha davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida, shuningdek o‘smirlik davrida ham yakkol kuzga tashlanadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar kattalarning u xakidaga fikr va baxolariga karab uzlariga uzlari baxo beradilar. O‘quvchining o‘ziga o‘zi beradigan baxosi asosan to‘gridan to‘g‘ri o‘qituvchining beradigan baxosiga va turli faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlariga bog‘liq. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda uz uziga beradigan baxolari turlicha yuqori, adekvat, past bo‘lishi mumkin. Bu yoshdagi bolalarda mavjud bo‘lgan ishonuvchanlik, ochiklik, tashki ta‘sirlarga beriluvchanlik, itoatkorlik kabi xususiyatlari ularni shaxs sifatida tarbiyalash uchun yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab yoshi davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffaqiyatga erishishini belgilab beruvchi asosiy shaxsiy xususiyatlarni yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin. Bu davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topish bilan bir qatorda mehnatsevarlik va mustaqillik kabi sifatlar rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarda mehnatsevarlik asosan o‘qish va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi. Mehnatsevarlik bolada o‘z qilayotgan mehnati unga zavq bergan taqdirdagina yuzaga keladi. Bolada mustaqillik xususiyatining shakllanishi asosan kattalarga bog‘lik. Agar bola haddan ziyod ishonuvchan, itoatkor, ochiq xususiyatli bo‘lsa unda asta sekinlik bilan bo‘ysinuvchanlik mustaqil bo‘la olmaslik xususiyati mustahkamlana boradi. Lekin bolani vaqtli mustaqillikga undash unda quloqsizlik yopiqlikni shakllanishiga olib keladi va hayotiy tajribalarni asosan kimlargadir taqlid qilgan xolda o‘zlashtiradi Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil bajaradigan ishlarni ko‘proq topshirish va unga ishonch bildirish nihoyatda muhimdir. Shuningdek shunday bir ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki, unda bolaga biron bir ma‘sul vazifani mustaqil bajarishni topshirish, bu ishni bajarish jarayonida bola o‘zini tengdoshlari, kattalar va boshqa odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada mustaqil bo‘lishga undovchi motivlarni yuzaga keltiradi. 7-11 yoshli davrda bolalar o‘zlarining individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolani o‘z-o‘zini anglashi ham jadal rivojlana boradi va mustahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o‘zlarining ismlariga yanada ko‘proq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilar tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani o‘zining tashqi ko‘rinishi va gavda tuzilishiga beradigan bahosi ham o‘z-o‘zini anglashida ahamiyati juda katta. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniksa qizlar o‘zlarining yuz-tuzilishlariga aloxida e‘tibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yoshdagi o‘quvchining o‘quv faoliyati jarayonida o‘zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o‘zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli rivishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o‘z faoliyatini o‘zi uyushtrishiga, hamda bilim olish jarayoniga bo‘lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi. O‘quvchi xulq-atvorining motivlashtirishi ham o‘zgaradi. Bunda o‘rtoqlar va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo‘lib qoladi. Axloqiy his-tuyg‘ular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi. 5-6 yoshli davrida bolalarning ko‘zga tashlangan xususiyatlari 4 yil davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi hamda o‘smirlik davrining boshlariga kelib juda ko‘p shaxsiy fazilatlar shakllanib bo‘ladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham ko‘rinadi. Bu davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi, ko‘nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib ko‘pchilib bolalarda umumiy va maxsus layoqatlar ko‘zga tashlanadi. Kichik maktab yosh davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo‘lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o‘z-o‘zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi. Bu yoshdagi bolalarda idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to‘liq shakllanib bo‘lgani uchun ham ularga ta‘lim berishda kattalarga qo‘llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin. Kichik maktab yoshidagi bolalar psixik rivojlanishiga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o‘qituvchi bilan bo‘ladigan munosabati orqali erishishi mumkin. 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o‘rtoqlari bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta‘lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg‘iz xolda sevimli mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi. Bu narsa ana shuning uchun muhimdirki, birinchi sinf o‘quvchilarining mehnat faoliyatida shaxsiy motivlar aniq namayon bo‘ladi. Birinchi sinf o‘quvchisi o‘zi uchun zarur bo‘lgan narsani katta qunt bilan berilib tayyorlaydi. Boshqalar uchun ishlashga esa, unda xali tajriba yo‘q. O‘quvchi mustaqil fikr yuritishi, vazifalarni mustaqil bajarishi lozim. Bu xususiyat hamma bolalarda ham birdek rivojlanmagan. Bola o`z burchini anglagan bo‘lishi, yaxshi o‘qish va yaxshi intizomga ega bo`lishi, intizom qoidalariga rioya qilishi, uyga berilgan vazifalarni bajarishi uning burchi ekanligi xis qilishi kerak. Diqqat e‘tiborni o`qituvchi aytganlariga qaratish, uni idrok qilib esda olib qolish va kerak vaqtda ularni boshqara olish qobiliyatiga ega bo`lmog‘i talab qilinadi. Bunday talablarga javob qaytarish so‘zsiz o`quvchiga qiyindir. Bunday qiyinchiliklarni mustaqil ravishda yenga bilish asta-sekin va muntazam o`qish jarayonida materialni osondan-qiyinga oddiydan murakkabga tushuntirish, bolalarni o`qish faoliyatiga qiziqtirish, darslarni qiziqarli, emotsional va obrazli bayon qilish orqali bartaraf qilinadi. Yüklə 483,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|