Mavzu: Kirish. Qishloq xo’jalik ekinlari D. N. S. ning vazifalari
Mavzu: Kirish. Qishloq xo’jalik ekinlari D.N.S.ning vazifalari
REJA
1.Davlat nav sinashining vazifalari
2.O’zbekistonda DNS ning tashkil etilganligi
3.DNS shaxobchalari va ularda olib boriladigan ishlar.
4.DNS uslublari.
Davlat nav sinashning asosiy vazifasi seleksiya erishgan yutuqlardan samarali foydalanish, yaratilgan yangi navlarni har tomonlama, uzil-kesil baholash hamda ularning ekiladigan rayonlarni aniqlash. Davlat nav sinashi seleksiya bilan bog‘liq bo‘lmagan mustaqil tarmoqdir. Uning asosiy vazifasi sinalayotgan barcha nav va duragaylarni uzil-kesil har tomonlama to‘g‘ri va aniq baholab, hosildorlik hamda mahsulot sifati kabi qimmatli belgilari bo‘yicha eng yaxshi hisoblangan navlarni, duragaylarni rayonlashtirish Davlat reestriga kiritish va ishlab chiqarishga joriy etishdan iborat.
O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jalik ekinlari navlarini sinash Davlat komissiyasi tomonidan Davlat nav sinashi amalga oshiriladi. Uning tarkibida respublikamizning barcha tuproq-iqlim zonalarda (viloyatlarda) nav sinash stansiyalari va navsinash shaxobchalari ish olib bormoqda (masalan, Samarqand viloyati Pastdarg‘om tumanida qishloq xo‘jalik ekinlarini nav sinash stansiyasi joylashgan).
Har bir nav sinash stansiyasi, shaxobchasi tuproq-iqlim sharoiti bir xil, tipik bo‘lgan 4-8 ma’muriy tumanga xizmat qiladi. Ular odatda ilg‘or xo‘jaliklarda tashkil etiladi. Navsinash shaxobchasi (stansiyasi)ga doimiy foydalanish uchun 40 gektardan 100 gektargacha haydaladigan yer ajratib berilib, texnika va ishchi kuchi bilan yetarli darajada ta’minlanadi.
Nav sinalayotgan maydonlarda yerni ishlash, ekish, o‘g‘itlash, sug‘orish, ekinni parvarish qilish va hosilni yig‘ib olish kabi agrotexnika tadbirlarni o‘z vaqtida va sifatli o‘tkazishni ta’minlash zarur. Navsinash shaxobchasining dalalarida yer tuzish ishlarini, tuproq tarkibini o‘rganish va xususiy almashlab ekish joriy etiladi. Sinalayotgan navlar bir xil o‘tmishdoshlardan keyin joylashtiriladi. Barcha sinalayotgan navlar tuproq unumdorligi, yer yuzasi, o‘tmishdoshlar, parvarish texnologiyasi va boshqa tadbirlar bo‘yicha taqqoslash mumkin bo‘lgan tarzda joylashtiriladi.
Davlat navsinash shaxobchalari (stansiyalari) bir necha xilga bo‘linadi: kompleks stansiyalari, dala ekinlari bo‘yicha, sabzavot va kartoshka ekinlar, subtropik ekinlar, tut, sholi, tamoki, maxsus entomo-fitopatologik nav sinash va agrotexnik tadbirlar bo‘yicha navsinash shaxobchalari. Kompleks navsinash stansiyalarda bir necha ekinlar – g‘o‘za, donli ekinlar, sabzavot, kartoshka va boshqa ekinlar sinalishi mumkin.
Navsinash shaxobchalari va stansiyalari sug‘oriladigan va lalmikor sharoitlarda tashkil etiladi.
O‘zbekistondagi ayrim navsinash shaxobchalarida g‘o‘za navlarining vilt kasalligiga chidamliligi aniqlanadi.
Viloyatlarda joylashgan navsinash shaxobchalariga ma’muriy va metodik rahbarlikni viloyat nav sinash inspeksiyasi olib boradi.
Keyingi yillarda Respublikamizda kompleks navsinash stansiyalari tashkil qilinmoqda.
Navsinash shaxobchalarida qishloq xo‘jalik ekinlarining navlari Davlat nav sinash komissiyasi tomonidan tasdiqlangan va umum qabul qilingan uslub asosida sinaladi. Sinalayotgan navlar mazkur mintaqada rayonlashtirilgan va keng tarqalgan nav bilan (standart) taqqoslanadi. Har bir paykalchaning maydoni odatda 100-200 m. kv bo‘ladi, qaytariqlar soni 4-6. Har bir nav Davlat nav sinashida kamida 3 yil mobaynida sinaladi. Bu nav sinash bilan bir vaqtda nav 2-3 yil davomida ishlab chiqarish nav sinashdan ham o‘tadi. Bu ikkala nav sinashda standart navdan ustun bo‘lib chiqqanlari rayonlashtirishga (Davlat reestriga kiritishga) tavsiya etiladi.
Yaratilgan yangi navlar seleksion muassasa yoki seleksioner tomonidan quyidagi shartlar bo‘yicha Davlat nav sinashiga qabul qilinadi:
Hosildorligi shu mintaqada rayonlashtirilgan navdan yuqori bo‘lsa va mahsulotning sifati ham standartdan past bo‘lmasa;
Rayonlashtirilgan navga nisbatan mahsulot sifati va boshqa xo‘jalik-biologik belgilari bo‘yicha ustun bo‘lib, hosildorligi standartdan kam bulmasa;
Yangi nav shu nav yaratilgan ilmiy-tadqiqot muassasaning o‘zida o‘tkazilgan 3 yillik tanlov (konkurs) nav sinash va 1-2 yillik ishlab chiqarish nav sinashdan muvoffaqiyatli o‘tgan bulsa;
Yangi navni Davlat nav sinashiga topshirishda unga tegishli nomlar berilgan bo‘lsa;
a) Navni Davlat nav sinashiga qabul qilish haqida ariza;
b) Navni Davlat nav sinash komissiyasiga tavsiya etuvchi ilmiy-muassasasi ilmiy kengashining qarori;
v) Yangi navning Davlat nav sinash komissiyasining maxsus varaqasiga yozilgan hamda navni tavsiya etuvchi muassasaning muhri bosilgan batafsil ta’rifi;
g) Nav ta’rifi yozilgan hujjatga uning guli, mevasi asl nusxasi (0,5 kg urug‘ va 15 dona boshoq yoki ro‘vak);
d) Mahsulot sifatini aniqlash uchun navning 2-4 kg urug‘i;
Yangi navni Davlat nav sinashiga topshirishda seleksion muassasa yoki seleksioner ma’lum miqdorda bu navning urug‘ini jamg‘arib qo‘ygan bo‘lishi kerak. Yangi nav Davlat nav sinashiga qabul qilingach, nav sinash komissiyasi seleksionerga qaysi Davlat navsinash shaxobchasiga, qanchadan urug‘ yuborish kerakligi to‘g‘risida yozma ravishda xabar yuboradi.
Davlat navsinash shaxobchalari o‘zidan changlanuvchi o‘simliklar yangi navining urug‘ini seleksionerdan faqat birinchi yil olib, keyingi yillar o‘zlari yetishtirgan hosilining urug‘idan foydalanadilar.
Chetdan changlanuvchi o‘simliklar navining urug‘ini Davlat nav sinashiga seleksioner har yili o‘zi yuborib turishi lozim yoki biror navsinash shaxobchasida shu navlar urug‘larini ko‘paytirish tashkil etiladi. Har bir navsinash shaxobchasi barcha sinalmagan navlar bo‘yicha o‘zining xususiy urug‘ va ehtiyot fondlarini barpo etadi.
Davlat navsinash shaxobchasi har yili asosiy va ishlab chiqarish nav sinashlaridan olingan ma’lumotlar bo‘yicha yillik hisobot tuzadi. Sinash natijalari dastlab navsinash shaxobchasi joylashgan tuman xo‘jaliklar mutaxassislari va rahbarlari kengashida, kyin esa viloyat miqyosida, dala ekinlari viloyat nav sinash inspeksiyasi tomonidan chaqiriladigan agronomlar kengashida ko‘rib chiqiladi. Bu kengash keyingi yilda navlarni rayonlashtirish loyihasini ishlab chiqadi va eski navlarni ishlab chiqarishdan olib tashlash to‘g‘risida taklif tayyorlab Respublika Davlat nav sinash komissiyasiga kiritadi (yuboriladi).
So‘nggi hal qiluvchi qarorni esa Respublika Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qoshidagi qishloq xo‘jalik ekinlari navlarini sinash Davlat komissiyasi chiqaradi. Uning qarori asosida Respublika Qishloq va suv xo‘jaligi vazirining buyrug‘i bilan dala ekinlari navlarini rayonlashtirish (Davlat reestriga kiritish) rejasi tasdiqlanadi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining 1998 yil 2 fevraldagi 29-sonli buyrug‘i bilan O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jalik ekinlari navlarini sinash Davlat komissiyasi 1-sonli qarori hamda O‘zbekiston Respublikasining «Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida» gi va «Urug‘chilik to‘g‘risida» gi qonunlari ijrosini ta’minlash maqsadida Respublika hududida ekishga tavsiya etilgan qishloq xo‘jalik ekinlari Davlat reestri va ekspert komissiya Nizomlariga asoslanib Respublika hududida ekishga tavsiya etilgan qishloq xo‘jalik ekinlari Davlat reestrini yuritish 1998 yil 21 yanvar kunidan boshlab tashkil qilinsin deyilgan. Ushbu hujjatga ko‘ra, hozirgi kungacha Respublikada rayonlashtirilgan qishloq xo‘jalik ekinlarining navlari hamda duragaylar bundan keyin Respublika hududida ekishga tavsiya etilgan qishloq xo‘jalik ekinlari Davlat reestriga kiritilgan hisoblanadi.
Mazkur qaror bilan yaratilgan yangi navlarni donli ekinlar bo‘yicha Davlat reestriga kiritish, ilgari rayonlashtirilgan navlar va duragaylarni ekishni boshqa viloyatlarda ham kengaytirish, davlat reestridan chiqarish bo‘yicha, istiqbolli navlar va duragaylarni yuqori reproduksiya urug‘larini respublikaga kiritishga ruxsat etilgan. Bu qaror asosida:
a) Davlat reestriga quyidagi navlar kiritilgan:
G‘o‘zaning – Sharaf-75 navi Xorazm, Namangan, Andijon va Jizzax viloyatlarida ekish;
Bug‘doyning – Ulug‘bek-600 navi Samarqand viloyatining sug‘oriladiga yerlarida kuzgi muddatda ekish;
Dobraya – Surxandaryo viloyatining sug‘oriladigan yerlarida kuzgi muddatda ekish;
Makkajo‘xorining – Qora suv-350 AMV duragayi Samarqand, Surxandaryo va Xorazm viloyatlarida asosiy ekin sifatida ekish;
Kartoshkaning Pikasso, Diamant, Romano, Marfona, Kondor, Kardinal, Irga, Koliya, Orlik, Lotos, Perkos navlari respublikaning kartoshka ekadigan viloyatlarida ekish;
Qand lavlagining Gina, Lena, Romeo, Kresus, Flora navlari – Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm, qisman Toshkent, Sirdaryo, Farg‘ona va Andijon viloyatlarida ekish tavsiya etilgan.
b) Quyidagi ilgari rayonlashtirilgan navlar va duragaylarni ekinini boshqa viloyatlarda ham kengaytirish :
G‘o‘zaning «Yulduz» navi Andijon va Buxoro viloyatlarida;
S – 6532 navi Surxandaryo viloyatida;
An – O‘zbekiston – 4 navi Namangan va Jizzax viloyatlarida;
Arpaning – Aykor va Bolg‘ali navi Respublika bo‘yicha sug‘oriladigan yerlarida kuzgi muddatda ekish.
v) Quyidagilar:
- bug‘doyning Sete Serros-66, Standart-85, Baxt, Charachilchig – Respublika bo‘yicha;
- arpaning – Sholpan, Baysheshek, Siklon, Tritikalening – Baxadur, Makkajo‘xorining Perekop-TV duragayi, Luch-630 MV duragayi Respublika bo‘yicha;
- kartoshkaning Berlixingen – Buxoro, Qashqadaryo, Surxandaryo viloyatlari, Priyekulskiy ranniy – Respublika bo‘yicha Davlat reestridan chiqarilsin deyilgan.
g) Quyidagi navlar va duragaylar istiqbolli deb hisoblangan:
G‘o‘zaning Termiz-32 va Navbahor navlari Surxandaryo viloyatida, Aral –1 navi Qoraqalpog‘iston Respublikasida;
Bug‘doyning Makuz-3 navi Samarqand viloyatining sug‘oriladigan yerlarida kuzgi ekish muddatda;
Arpaning Xonakox (Parallelum-59) navi Samarqand, Surxandaryo, Farg‘ona viloyatlarining sug‘oriladigan yerlarida kuzgi ekish muddatda;
Soyaning T – 8902 va kungaboqarning Yermak navlari – respublika bo‘yicha takroriy ekin sifatida.
O‘zbekiston seleksiyachi olimlar tomonidan qishloq xo‘jalik ekinlarining yangi-yangi navlari yaratilib davlat nav sinashdan o‘tmoqda. Masalan, keyingi yillarda g‘o‘zaning 150 dan ziyod yangi navlari Davlat sinovidan o‘tkazildi va ulardan eng yaxshi 18 ta navi Davlat reestriga kiritilib respublikamiz viloyatlari xo‘jaliklariga – ishlab chiqarishga tavsiya etildi. (O‘zbekiston g‘o‘za navlari. Toshkent 2001 yil. I. Jo‘rabekov, T. Xoltayev, E. G‘aniyev, R. Buriyev, E. Zikriyayev, A. Salimovlar hay’ati tahriri ostida).
Bu chiqarilgan, chop etilgan kitobda yangi g‘o‘za navlarining mualliflari, rayonlashtirilishi va morfologik, bioligik va xo‘jalik belgi va xususiyatlari keltirilgan.
1996 yil 30 avgustida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi chaqiriq 6 nchi sesiyasida qabul qilingan “Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida” gi qonunida seleksioner tomonidan yaratilgan o‘simlik navi – “seleksiya yutug‘i” deb qabul qilingan
Seleksiya yutug‘ining egasi “patent egasi” bo‘lib uning mulk huquqini himoya hujjatiga (patent yoki guvohnomaga) asoslanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi qishloq xo‘jalik ekinlari navlarini sinash davlat komissiyasi seleksiya yutuqlaridan xo‘jalikda foydalanish sohasidagi davlat siyosatini amalga oshiradilar, talabnomada ko‘rsatilgan seleksiya yutuqlarining himoyaga layoqatligi ekspertizani o‘tkazadilar.
O‘zining ijodiy mehnati bilan o‘simlik navini yaratgan jismoniy shaxs o‘simlik navining seleksiyachisi deb hisoblanadi.
Basharti, navni yaratishda bir necha jismoniy shaxs ishtirok etgan bo‘lsa, ularning hammasi seleksiyachi deb hisobdanadi.
Patent idorasi patent egasi bo‘lmagan har bir seleksiyachiga mualliflik huquqini shuningdek seleksiya yutug‘idan foydalanganlik uchun patent egasidan mukofot olish huquqini tasdiqlovchi seleksiyachi guvohnomasini beradi.
Seleksiya yutug‘i, yangi nav bir necha marta ko‘paytirilgandan keyin yoki alohida sikl bo‘yicha ko‘paytirilgan taqdirda ko‘paytirishning har bir sikli oxirida uning asosiy belgilari o‘zgarishsiz qolsa, u barqaror hisoblanadi (“Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida”gi qonunning 11-moddasi).
Seleksiya yutug‘i (navning)ning talabnoma topshiruvchi taklif etgan va Patent idorasi tomonidan qabul qilingan bo‘lishi lozim.
Seleksiya yutug‘ining nomi seleksiya yutug‘iga mos bo‘lishi, qisqa bo‘lishi, shu yoxud shunga yaqin botanik turdagi mavjud seleksiya yutuqlarining nomidan farqlanib turishi kerak.
Seleksiya yutug‘ining nomi faqatgina raqamlardan iborat bo‘lib qolmasligi, seleksiya yutug‘ining xususiyatlari, kelib chiqishi, ahamiyati haqida, seleksiyachining (seleksiyachilarning) shaxsi haqida yanglishishlarga sabab bo‘lmasligi, insonparvarlik va axloq qoidalariga zid bo‘lmasligi kerak.
O‘simlik navining nomi Davlat reestrida qayd etilishi bilan bir vaqtda unga himoya etiladigan o‘simlik navi to‘g‘risida ma’lumotlar kiritib qo‘yiladi.
Seleksiya yutug‘iga bo‘lgan huquq patent yoki guvohnoma bilan tasdiqlanadi.
Masalan, Samarqand qishloq xo‘jalik instituti seleksioner olimlari tomonidan qishloq xo‘jalik ekinlarining bir necha yuqori hosilli yaxshi sifatli navlari yaratilgan bo‘lib, davlat nav sinashidan muvaffaqiyatli o‘tgandan keyin Davlat reestriga kiritilgan. Bulardan kartoshkaning ertapishar yuqori hosilli Zarafshon navi, bug‘doyning Sherdor, Ulug‘bek–600, O‘zbekiston–1, O‘zbekiston–2, arpaning Afrosiyob, Temur navlari Davlat reestriga kiritilib, mualliflik guvohnomalari berilgan va O‘zbekistonda katta maydonlarga ekilib kelinmoqda. Bu ekinlarning bir necha yangi navlari hozirgi vaqtda davlat nav sinashini o‘tmoqda.
Patentning, guvohnomaning amal qilish muddati seleksiya yutug‘i Davlat reestridan ro‘yxatga olingandan e’tiboran 20 yilni, tok, yog‘ochbop, manzarali, mevali daraxtlar va o‘rmon o‘simliklari, shu jumladan ularning payvandtaglari uchun 25 yilni tashkil etadi.
Patent va guvohnomaning amal qilish muddati patent egasining iltimosnomasiga binoan ko‘pi bilan o‘n yilga uzaytirilishi mumkin.
Seleksiya yutug‘ining patenti yoki guvohnomasiga bo‘lgan huquk, shuningdek ularni olish huquqi meros bo‘lib o‘tadi.
Patent idorasi patent yoki guvohnoma berish to‘g‘risida qaror qabul qilganidan keyin seleksiya yutug‘i (navni) O‘zbekiston Res-publikasi Seleksiya yutuqlari davlat reestriga ro‘yxatga oladi.
Shunday qilib yangi nav yaratilib davlat reestriga ro‘yxatga olinganda u yoki bu mintaqada yoki Respublika miqyosida nav almashtirish o‘tkaziladi, ya’ni eski nav o‘rniga yangi nav kiritiladi (rayonlashtiriladi). Yangi navning urug‘chiligi tashkil qilinadi.
Dostları ilə paylaş: | 
