Mavzu: Makroiqtisodiyotni fan sifatida shakllanishi va rivojlanishi Reja

Makroiqtisodiyotning boshqa fanlar bilan o’zaro bog’liqligi.

Makroiqtisodiyot (inglizcha Macroeconomics) zamonaviy iqtisodiy nazariyaning bo’limi bo’lib, uning doirasida iqtisodiy o’sish, ishchan faollikning tebranishlari, inflyatsiya va ishsizlik, shuningdek makroiqtisodiy siyosat masalalari o’rganiladi.

Makroiqtisodiyotning fan sifatida rivojlanishi bir xilda kechmagan va etakchi dunyoqarashlarning almashishiga olib kelgan qarashlardagi bir necha inqiloblar va aksil inqiloblar bilan kuzatilgan. Oldingi asrning boshlarida makroiqtisodiyotda turli shart-sharoitlarga asoslangan va yanada muhimligi makroiqtisodiy siyosat bo’yicha bir-biriga butunlay qarama-qarshi tavsiyalarni bir vaqtda ifoda etuvchi ta’limotning ikkita etakchi maktabi - neolassik va post-keynschilik shakllandi.

Makroiqtisodiyot ham mikroiqtisodiyot kabi iqtisodiy nazariyaning bir bo’limini ifoda etadi. Grek tilidan tarjima qilganda «makro» so’zi «katta»degan ma’noni anglatadi (mos ravishda «mikro» - «kichik»), «iqtisodiyot» so’zi esa -

«xo’jalik yuritish» ma’nosini anglatadi. Shunday qilib, makroiqtisodiyot – bu iqtisodiyotdagi umumiy hatti-harakatlarni yoki uning yirik jamlanmalarini (agregatlarini) o’rganuvchi fandir, bunda iqtisodiyot murakkab yirik yagona pog’onaviy tashkil etilgan tizim sifatida, iqtisodiy jarayonlar va voqeliklar hamda ularning ko’rsatkichlarining yig’indisi sifatida qaraladi.

Birinchi bor «makroiqtisodiyot» atamasini taniqli norveg olimi iqtisodchi matematik, ekonometrikaning asoschilaridan biri, Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan Ragnar Frish (Ragnar Frisch) o’zining 1933 yildagi maqolasida qo’llagan. Biroq mazmunan zamonaviy makroiqtisodiy nazariya Kembridj maktabi vakili taniqli ingliz iqtisodchisi lord Djon Meynard Keyns (John Maynard Keynes)ning fundamental mehnatlaridan boshlangan. 1936 yilda Keyns makroiqtisodiy tahlil asoslarini qo’ygan «Bandlik, foiz va pullarning umumiy nazariyasi» nomli kitobi chiqdi. Keyns ishining ahamiyati shunchalik buyuk ediki, natijada iqtisodiy adabiyotlarda shu vaqtgacha an’anaviy ravishda yagona mavjud bo’lgan iqtisodiy voqeliklarni klassik yondoshuv asosida o’rganuvchi, ya’ni mikroiqtisodiy tahlil (klassik modelga) qarshi turuvchi «Keynscha inqilob» atamasi va keynscha makroiqtisodiy model yoki keynscha yondoshuv yuzaga keldi.

Yakka tartibdagi bozorlarda alohida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning (iste’molchi yoki ishlab chiqaruvchi) iqtisodiy hulq-atvorini o’rganuvchi mikroiqtisodiyotdan farqli o’laroq, makroiqtisodiyot iqtisodiyotni bir butun yaxlitlikda o’rganadi, butun iqtisodiyot uchun umumiy bo’lgan muammolarni tadqiq qiladi hamda yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi talab, yalpi taklif, yalpi iste’mol, investitsiyalar, umumiy narx darjasi, ishsizlik darajasi, davlat qarzi va boshqa shu kabi yalpi miqdorlar bilan bog’liq maslalarni inobatga oladi.

Makroiqtisodiyot o’rganadigan asosiy muammolar bo’lib iqtisodiy o’sish va uning sur’atlari; iqtisodiy davr va uning sabablari; bandlik darajasi va ishsizlik muammolari; umumiy narx darajasi va inflyatsiya muammolari; foiz stavkasi darajasi va pul muomalasi muammolari; davlat byudjeti holati, byudjet taqchilligini moliyalashtirish muammosi va davlat qarzi muammosi; to’lov balansi holati va valyuta kursi muammolari; makroiqtisodiy siyosat muammolari hisoblanadi.

Bu muammolarni mikroiqtisodiy tahlil jihatdan, ya’ni alohida iste’molchi, alohida firma va hatto alohida tarmoq darajasidan hal etish mumkin emas. Aynan shuning uchun qator umumiy yoki makroiqtisodiy muammolar mavjud, iqtisodiy nazariyaning mustaqil bo’limi, makroiqtisodiyot mustaqil fani yuzaga kelishi zarurati paydo bo’ladi.

Makroiqtisodiyotni o’rganishning muhimligi:

1. 
   u makroiqtisodiy voqeliklar va jarayonlarni oddiy ravishda izohlabgina qolmay, shu bilan birga ular o’rtasidagi qonuniyatlarni va bog’liqliklarni aniqlaydi, iqtisodiyotdagi sabab-oqibat aloqalarini tadqiq qiladi;
   
2. 
   makroiqtisodiy bog’liqliklar va aloqalarni bilish iqtisodiyotdagi mavjud vaziyatni baholashga imkon beradi va uni yaxshilash uchun nima qilish va birinchi navbatda siyosat vakillar qanday chora ko’rishlari kerakligini ko’rsatadi, ya’ni iqtisodiy siyosatni tamoyillarini ishlab chiqishga imkon beradi;
   
3. 
   makroiqtisodiyotni bilish kelajakda jarayonlar qanday rivojlanishini oldindan ko’rish, ya’ni prognozlar tuzish, kelgusidagi iqtisodiy muammolarni oldindan ko’rishga imkoniyat beradi.
   

Makroiqtisodiy tahlilning ikki xil ko’rinishi farqlanadi: expost va exante makroiqtisodiy tahlili.

Expost makroiqtisodiy tahlil yoki milliy hisobchilik, ya’ni statistik ma’lumotlar tahlili bo’lib, iqtisodiy faoliyat natijalarini baholash, muammolar va salbiy voqeliklarni aniqlash, ularni hal etish hamda engib o’tish bo’yicha iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, turli mamlaktalar iqtisodiy imkoniyatlarni qiyosiy tahlilini o’tkazishga imkon beradi.

Exante makroiqtisodiy tahlil, ya’ni muayyan nazariy kontseptsiyalar asosida iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarni prognozli modellashtirish bo’lib, iqtisodiy jarayonlarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash hamda iqtisodiy voqeliklar va o’zgaruvchilar o’rtasidagi sabab-oqibat aloqalarini ochib berish imkonini beradi. Bu makroiqtisodiyotni fan sifatida namoyon bo’lishidir.

Makroiqtisodiyot o’z tahlilida mikroiqtisodiyot qanday usullar va tamoyillarni qo’llasa shulardan foydalanadi. Iqtisodiy tahlilning shunday umumiy usullari va tamoyillariga abstraktlashtirish (iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarni tadqiq qilish va tushuntirish uchun modellardan foydalanish); deduktsiya va induktsiya usllarini muvofiqlashtirish; normativ va pozitiv tahlilni muvofiqlashtirish; ispolzovanie printsipa «boshqa teng sharoitlarda» tamoyilidan foydalanish, iqtisodiy agentlarning oqilona hulq-atvori haqidagi farazlar va boshqalar taalluqli.

Makroiqtisodiy tahlilning xususiyati shundan iboratki, uning muhim tamoyili bo’lib agregatlash, ya’ni umumlashtirish qatnashadi. Iqtisodiy bog’liqliklar va qonuniyatlarni butun iqtisodiyot darajasida o’rganish, agar ularni umumlashtirib yoki agregatlar sifatida qaralsagina mumkin bo’ladi. Makroiqtisodiy tahlil umumlashtirishni talab etadi. Umumlashtirish alohida qismlarni bitta qilib birlashtirish, yig’ishni o’zida aks ettiradi.Umumlashtirish doimo abstraktlashtirishga, ya’ni iqtisodiy jarayonlar va voqeliklarning ahamiyatli bo’lmagan holatlaridan voz kechish hamda eng ahamiyatli, zarur o’zig xos belgilarini, qonuniyatlarini ajratishga asoslanadi. Umumlashtirish makroiqtisodiy agentlarni, makroiqtisodiy bozorlarni, makroiqtisodiy o’zaro bog’liqliklarni, makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni ajratadi.

Iqtisodiy agentlar hulq-atvorining eng o’ziga xos belgilarini aniqlashga asoslangan umumlashtirish, to’rtta makroiqtisodiy agentlarni ajratib ko’rsatish imkoniyatini ta’minlaydi:

1. 
   uy xo’jaliklari,
   
2. 
   firmalar,
   
3. 
   davlat,
   
4. 
   xorijiy soha.
   

1. Uy xo’jaliklari (households) – bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi naflilikni maksimallashtirish hisoblanadi.U iqtisodiyotda yuzaga keladigan vaziyatlarda: a) iqtisodiy resurslar (mehnat, er, kapital va tadbirkorlik qobiliyati) egasi. Iqtisodiy resurslarni sotib, uy xo’jaliklari daromad oladilar, ularning katta qismini iste’molga (iste’mol xarajatlari) sarflaydilar va shu sababdan b) tovar va xizmatlarning asosiy xaridori. Uy xo’jaliklari daromadning qolgan qismini jamg’aradilar va shuning uchun v) asosiy jamg’aruvchi yoki qarz beruvchi, ya’ni iqtisodiyotda kredit mablag’larini taklifini ta’minlovchi sifatida qatnashadi.

2. 
   Firmalar (businessfirms) - bu mustaqil, oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent bo’lib, uning iqtisodiy faoliyatini maqsadi foydani maksimallashtirish hisoblanadi. Firmalar a) iqtisodiy resurslarning xaridori, ular yordamida ishlab chiqarish jarayoni ta’minlanadi va shuning uchun b) iqtisodiyotdagi tovar va xizmatlarning asosiy ishlab chiqaruvchisi hisoblanadilar. Ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan tushumni firmalar omilli daromadlar ko’rinishida uy xo’jaliklariga to’laydilar. Ishlab chiqarish jarayonini kengaytirish, kapital zahirasi qo’shimcha o’sishini ta’minlash va kapital eskirishini tiklash uchun firmalarga investitsion tovarlar (birinchi navbatda uskunalar) zarur, shu sababdan firmalar v) investorlar, ya’ni investitsion tovar va xizmatlarni xaridorlari hisoblanadilar. Firmalar o’z investitsion xarajatlarini moliyalashtirish uchun odatda qarz mablag’larini ishlatganligi sababli ular iqtisodiyotdagi asosiy qarz oluvchi, ya’ni kredit mablag’lariga talab bildiruvchi bo’lib qatnashadi.
   
3. 
   Davlat (government) – bu iqtisodiy jarayonlarni borishiga ta’sir ko’rsatish, iqtisodiyotni tartibga solishda siyosiy va yuridik huquqga ega bo’lgan davlat muassasalari va tashkilotlari yig’indisidir. Davlat - bumustaqil, oqilona harakat qiluvchimakroiqtisodiy agent, osnovnayazadauning asosiy vazifasi – bozor zaifliklarini yo’q qilish (marketfailures) va jamiyat farovonligini maksimallashtirish– va shuning uchun a) ijtimoiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchisi;
   

b) davlat sohasini amal qilishini ta’minlash uchun tovar va xizmatlarni xaridori hamda o’zining ko’p sonli funktsiyalarini bajaruvchisi;v) milliy daromadni (soliqlar va transfertlar tizimi orqali)qayta taqsimlovchisi; g) davlat byudjetining holatiga qarab – moliya bozorida qarz beruvchi yoki qarz oluvchisi sifatida qatnashadi. Bundan tashqari, davlat d) bozor iqtisodiyotini amal qilishini tartibga soluvchisi va tashkilotchisi sifatida qatnashadi.

U iqtisodiyotni amal qilishining institutsional asoslarini yaratadi va ta’minlaydi (zakonodatelnayaqonuniy asos, havfsizlik tizimi, sug’urta tizimi, soliq tizimi va boshqalar), ya’ni «o’yin qoidalariniigri» ishlab chiqadi; pul emissiyasi bo’yicha yakka o’z huquqqa ega bo’lganligi uchun mamlakatda pul taklifini ta’minlaydi va nazorat qiladi; makroiqtisodiy siyosatni o’tkazadi va bu siyosat quyidagilarga bo’linadi:

• 
  iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi tuzilmaviy
  
• 
  iqtisodiyotning davriy tebranishlarini yumshatish va resurslarning to’liq bandligini, narxlarning barqaror darajasi hamda tashqi iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga yo’naltirilgan kon’yunkturali (barqarorlashtiruvchi). Barqarorlashtirish siyosatining asosiy turlari bo’lib a) fiskal (yoki byudjet-soliq) siyosati; b) monetar (yokipul-kredit) siyosati v) tashqi iqtisodiy siyosat; g) daromadlar siyosati.
  

Xususiy va davlat sektorlariyopiq iqtisodiyotni tashkil etadi.

Xorijiy sektor (foreignsector) – jahonning barcha qolgan mamlakatlarini birlashtiradi va mustaqil oqilona harakat qiluvchi makroiqtisodiy agent hisoblanadi, va u ushbu mamlakat bilan quyidagilar orqali o’zaro hatti-harakatlarni amalga oshiradi:

1. 
   xalqaro savdo (tovar va xizmatlar eksporti va importi)
   
2. 
   kapitallarni ko’chishi (kapital eksporti va importi, ya’ni moliyaviy aktivlar).
   

Bozorlarni umumlashtirish ularning xar birini amal qilish qonuniyatlarini aniqlash maqsadida, aynan esa xar bir bozorda talab va taklif hamda uning muvozanat shartlarini shakllanish xususiyatlarini tadqiq qilish; talab va taklif nisbati asosida muvozanatli narx va muvozanatli miqdorni aniqlash; xar bir bozorda muvozanatni o’zgarish oqibatlarini tahlili uchun amalga oshiriladi Bozorlarni umumlashtirishto’rtta makroiqtisodiy bozorni ajratish imkonini beradi:

1. 
   tovar va xizmatlar bozori (haqiqiy bozor),
   
2. 
   moliya bozori (moliyaviy aktivlar bozori),
   
3. 
   iqtisodiy resuslar bozori,
   
4. 
   valyuta bozori.
   

1. 
   tovar va xizmatlarning umumlashtirilgan bozorini (goodsmarket) olish uchun biz iqtisodiyot tomonidan ishlab chiqariladigan turli-tuman tovarlardan abstraktlashimiz va bu bozor amal qilishining eng muhim qonuniyatlarini, ya’ni tovar va xizmatlarga talab va taklifni shakllanish qonuniyatlarini ajratishimiz lozim. Talab va taklifning nisbati tovar va xizmatlarning muvozanatli narx darajasi miqdorini hamda ularni ishlab chiqarishning muvozanatli hajmini olish imkoniyatini beradi. Tovar va xizmatlar bozorini shuningdek haqiqiy bozor deb ham yuritiladi (realmarket), chunki u erda haqiqiy aktivlar (haqiqiy qimmatliklar) sotiladi va sotib olinadi.
   
2. 
   Moliya bozori (qarz mablag’lari bozori) (financial assets market) – bu moliyaviy aktivlar (pullar, aktsiyalar va obligatsiyalar)sotiladigan va sotib olinadigan bozordir. Bu bozor ikkiqismga bo’linadi:
   

1. 
   pul bozori (money market) yoki pul ko’rinishidagi moliyaviy aktivlar bozori;
   
2. 
   qimmatli qog’ozlar bozori (bonds market) yoki pul ko’rinishida bo’lmagan moliyaviy aktivlar bozori. Pul bozorida olish va sotish jarayonlari yuz bermaydi (pulni pulga sotib olish ma’nosizdir), biroq pul bozori amal qilishi, pulga bo’lgan talab hamda taklifni shakllanishi qonuniyatlarini tadqiq qilish makroiqtisodiy tahlil uchun juda muhimdir. Pul bozorini, uning muvozanat shartlarini o’rganish «pul narxi» (kredit narxi) sifatida qatnashuvchi muvozanatli foiz stavkasini va pul massasining muvozanatli miqdorini olish, shuningdek pul bozorida muvozanatni o’zgarish oqibatlari va uni tovar hamda xizmatlar bozoriga ta’sirini ko’rib chiqish imkoniyatini beradi. Pul bozorida asosiy vositachilar bo’lib pul omonatlarini qabul qiluvchi va kreditlar beruvchi banklar hisoblanadilar. Qimmatli qog’ozlar bozorida aktsiyalar va obligatsiyalar sotiladi hamda sotib olinadi. Qimmatli qog’ozlarning xaridorlari bo’lib, birinchi navbatda o’z jamg’armalarini daromad olish (aktsiyalar bo’yicha dividendlar va obligatsiyalar bo’yicha foizlar) maqsadida sarflovchi uy xo’jaliklari hisoblanadilar. Aktsiyalarni sotuvchilari (emitentlari) sifatida firmalar, obligatsiyalarni sotuvchilari sifatida firmalar va davlat qatnashadilar. Firmalar o’z investitsion xarajatlarini moliyalashtirish va ishlab chiqarish hajmini kengaytirish uchun mablag’lar olish maqsadida aktsiya va obligatsiyalarni chiqaradilar, davlat esa davlat byudjeti taqchilligini moliyalashtirish uchun obligatsiyalar chiqaradi.
   

3. 
   Makroiqtisodiy modellarda resurslar bozori mehnat bozori bilan ifoda etilgan, chunki uning amal qilish (mehnatga talab va mehnat taklifini shakllanishi) qonuniyatlari makroiqtisodiy jarayonlarni, ayniqsa qisqa muddatli davrda tushuntirish imkoniyatini beradi. Mehnat bozorini o’rganishda biz turli mehnat ko’rinishlaridan, malaka va mutaxassis tayyorlash darajasidagi farqlardan abstraktlashimiz lozim. Uzoq muddatli makroiqtisodiy modellarda shuningdek kapital bozori ham tadqiq qilinadi. Mehnat bozori muvozanati iqtisodiyotda muozanatli mehnat miqdorini va muvozanatli «mehnat narxi» - ish haqi stavkasini aniqlash imkoniyatini beradi. Mehnat bozorida muvozanat bo’lmagan holat tahlili ishsizlik sabablari va shakllarini aniqlashga imkon beradi.
   
4. 
   Valyuta bozori (foreign exchange market) – bu turli mamlakatlar milliy pul birliklari (valyutalar) bir biri bilan ayirboshlanadigan (dollarni ienaga, evroni funtga va shu kabi) bozor. Bir milliy valyutani boshqasiga ayirboshlash natijasida ayirboshlash (valyuta)kursi (exchange rate).shakllanadi.
   

Xilosa

Xulosa qilib aytganda makroiqtisodiyot fani alohida mamlakatda iqtisodiy siyosatning va jahon xo’jalik aloqalarini tashkil etishning nazariy asosi hisoblanadi. Zamonaviy makroiqtisodiyot- ning asosiy belgisi va afzalligi bu jamiyatdagi jarayonlarda mavjud resurslarni cheklanganlarini qayd etib, ularni tejab ishlatish, farovonlikni oshirish yo’llarini asoslab berish hisoblanadi.

Bugungi kunga kelib ko’pchilik mamlakatlarda davlatning iqtisodiyotdagi ro'li sezilarli darajada katta ekanligini hisobga olsak, davlatning iqtisodiy rivojlanish strategiyasini belgilash, bozor mexanizmlariga putur etkazmagan holda iqtisodiyotni tartibga solishi muhim ekanligiga iqror bo’lamiz. Davlat makroiqtisodiyotning boshqa sub’ektlari hatti-harakatini belgilovchi omillarni hisobga olgan holda, barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash maqsadida, o’z tasarrufida mavjud bo’lgan vositalar orqali ularni yo’naltirib turadi. Bu vositalar esa fiskal (byudjet-soliq) va monetar (pul-kredit) siyosatdir.

Shuning uchun makroiqtisodiyot fanini umuman olgan iqtisodiyot fanini bilishlik insonga juda ko’p sohalarda kerak bo’ladi. Shu sababdan yurtimizda bu fan maktab darsliklariga qo’shilgan va bolalar maktab yoshidanoq iqtisodiy bilimlarga ega bo’lib boradilar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. 
   “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
   
2. 
   Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
   
3. 
   Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
   
4. 
   Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
   
5. 
   Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
   
6. 
   Абакумова О.Г. Макроэкономика: конспект лекций. М.: Приор, 2010г.
   
7. 
   Ахмедов Д.Қ. Ишмуҳаммедов А.Э., Жумаев Қ.Х., Джумаев З.А. Макроиқтисодиёт. Ўқув қулланма. Т.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2004. -240 бет.
   
8. 
   Вечканов Г.С., ВечкановаГ.Р. Макроэкономика; Учебникдлявузов ,4- еизд., дополненное.-СПб.: Питер, 2010.- 350 с.
   
9. 
   Dornbush R. "Macroeconomics" - Boston. Mcgraw-Hill, 2001.,- 574 p.
   
10. 
    Ishmuhamedov A.E., Djumayev Z.A., Jumaev Q.X. Makroiqtisodiyot. O`quv qullanma. T.: “Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг Адабиёт жамғармаси нашриёт”, 2005. -192 бет.
    

Internet manbalari.

1. 
   www.ziyonet.uz
   
2. 
   www.kutubxona.uz
   
3. 
   www.google.com
   

1^ 2017 — 2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI

2^ Tarasevich L.S., Grebnikov P.I., Lusskiy A.I. Makroiqtisodiyot: Darslik.- 6-nashr. , 2006, 14-b.

3^ F.Kenening pul oqimlarining doiraviy aylanish modeli (keltirilgan raqamlar o`lchami mlrd.frank).