Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish mazmuni

1.3 Aqliy tarbiya vazifalari
Bolani maktab ta’limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning roli kattadir. Bolani bilimlarini egallabolishlari ularni aqliy faolligini rivojlantirish aqliy malaka va ko‘nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvofaqqiyatli o‘qishlshari uchun bo‘lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo‘lib xizmat qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat.
1. Bolalarda tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi bilimlar sitemasini ilmiy dunyoqarashini shakllantirish. Bola tevarak atrofdagi narsalar ularning vazifasi ba’zi sifatlari ba’zi xossalari haqida qaysi materialdan tayyorlanganligi to‘g‘risida aniq tassavvurga ega bo‘lishi kerak. U tabiat xodisalari ularning o‘zaro bog‘liqligi va qonuniyatlarini bilib oladi. Jonsiz tabiat o‘simliklar hayvonlarni kuzatish jarayonida bolalarda borliq to‘g‘risidagi tasavvurlar shakllanib boradi.
2. Bilishga doir ruxiy jarayonlarni rivojlantirish: sezgi, idrok xotira, xayol tafakkur nutq. Bilishga doir ruxiy jarayonlarni rivojlantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir.
3. Bilishga qiziqish va aqliy qobiliyatlarni aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish. Akliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat. Bolalar bog‘chasi oldida bolalarning aqliy ?obiliyatlarini rivojlantirish vazifasi turibdi.
4. Aqliy malaka va ko‘nimalarni rivojlantirish. Aqliy ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirishni ulardagi muxim va muxim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish, bosh?a predmetlar bilan ta??oslash maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikma – malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib, bolaning bioimlarini chu?ur egallab olishga yordam beradi.
Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada rivojlanganligini bolaning aqliy ko‘rsatkichining yuqoriligidir. Yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs qilib tarbiyalash jamiyat ehtiyojlaridan kelib chikadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning eng muhim jihatlaridan biri.
Aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yosh avlodga muntazam va maqsad asosida pedagogik ta’sir kо‘rsatishdir. Demak, aql keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlab to tafakkur va xayolni о‘z ichiga oladigan bilish jarayonlari yig‘indisi bо‘lib, u yosh avlodning insoniyat tо‘plagan bilimlar, kо‘nikma va malakalar, meyorlar, qoidalar va boshqalarda rо‘y beradi.
Bu holat kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini ta’minlovchi xilma - xil vositalar, metodlarni, kerakli shart - sharoitlarni yaratishni о‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattlarning ma’lum maqsad asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak - atrofdagi olam xaqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqshni uyg‘otish, aqliy malaka va kо‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni о‘z ichiga oladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda, aqliy tarbiyaning roli ayniqsa kattadir. Chunki aql his - tuyg‘ular va idrok etishdan tortib, fikrlash va tasavvur etishgacha bо‘lgan jarayonlar yig‘indisidir.
Aqliy rivojlanish fikrning kenglgida voqealarni har
xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda kо‘ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyen bо‘ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi faoliyat jarayonida, dastlab muomalada bо‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa о‘quv, mehnat, samarali faoliyatlar: rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir kо‘rsatadi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berishni tо‘g‘ri tashkil etish uchun ularning aqliy rivojlanish qonuniyatlari va imkoniyatlarini bilish kerak. Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metodi va tashkil etilishiga qarab belgilanadi. Pedagogika va psihologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali hal etishda, bir tomondan, bolaning imkoniyatlaridan unumli foydalanish, ikkinchi tomondan, bola organizmining umumiy charchashiga sabab bо‘lishi mumkin bо‘lgan ortiqcha toliqtirish bо‘lmasligi yо‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonuniyatlari va imkoniyatlarini о‘rganish bilan shug‘ullanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psihologik-pedogogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini kо‘rsatdi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va kо‘nikmalar mazmunini yanada chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir.
Maktabgacha tarbiya yoshining oxiriga kelib, bolalar tevarak atrof tо‘g‘risida kattagina hajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bо‘ladilar, asosiy fikrlash jarayonlarini egallab oladilar. Faqat yaxshi tashkil etilgan faoliyat jarayonidagina tо‘laqonli aqliy rivojlanish rо‘y beradi, shuning uchun о‘qituvchi va tarbiyachilarning asosiy vazifasi -bolaga muayyan maqsadni kо‘zlab tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatish uchun kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim buyumlar hamda hodisalar orasida bо‘ladi. Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab kо‘radi, hidlaydi, tortib kо‘radi, nimagadir quloq, soladi. Shu tariqa asta - sekin dunyoni bilib boradi. Tevarak atrofdagi buyumlar tabiat bolaning sezgi organlari - analizatorlariga ta’sir etadi va sezgi hosil qiladi. Sezgi bolalarga buyumlarning ayrim xossalarini sovuq - issiq, g‘adir - budur, silliq - yaltiroq, xushbuy va h.k. ni bilim olishda yordam beradi. Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki bosqichi sanaladi. Bola sezgi tufayligina tevarak-atrofdagi narsalar tо‘g‘risida bilim, tajriba tо‘plab boradi.
Idrok esa ancha murakkab jarayon bо‘lib, sezgilar asosida hosil bо‘ladi. Bola olmani qо‘lida ushlab kо‘rib, qarab chiqib va yeb kо‘rib, uni yaxlit bir buyum, ayni bir vaqtda dumaloq, qizargan, xushbо‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun birdaniga bir nechta analizator kо‘rish, sezish va hid bilish analizatorlaridan foydalanadi.
Analizatorlar bir vaqtning о‘zida birdaniga ishlashi buyumning xossasi va belgilarini aniqroq hamda tо‘laroq
bilish imkonini beradi. Shuning uchun katta yoshdagi kishilar
bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq aqliy jihatdan tо‘g‘ri
tirbiyalash maqsadida buyumlarni kо‘prok analizatorlar
yordamida idrok qilishga imkon tug‘dirishlari, analizatorlarning rivojlanishiga, ya’ni bolpning sensor madaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak.
Bolada nutq paydo bо‘lmshidan ancha oldin (bola bir yoshga tо‘la boshlaganda birinchi bor gapira boshlaydi) u tevarak atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi.
Bola 3 yoshga tо‘lganda uning sо‘z zahirasi 1200-1500 taga yetadi. Bola katta yoshdagi kishilar unga nima haqida gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu katta yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli vositasi tarzida foydalanish imkoniyatini beradi. Bolalarning aqliy jihatdan о‘sishida xotira katta ahamiyatga ega.
Bola tug‘ilganda hech narsani bilmaydi va hech narsa
qilolmaydi. U rivojlanishning birmuncha yuqoriroq darajasiga kо‘tarilib biror bir foydali ish qismi uchun kо‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi kо‘pincha
beixtiyor tarzda bо‘ladi. Shuningdek, maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning aqliy rivojlanishida xayol muhim rol о‘ynaydi.
Xayol bolaning hayoti jarayonida, uning faoliyatida ta’lim va
tarbiya ta’sirida tarkib topadi. Bolaning hayoli u syujetli
о‘yinlar uynay boshlaganida, kattalar qiziqarli ertaklar aytib
berganida, о‘sha ertaklarga qiziqish orqali dastlabki alomatlari paydo bо‘ladi. Ammo boladagi xayol kо‘proq konkret vaziyatga bog‘liq bо‘ladi. (Masalan: qо‘g‘irchok kо‘rinib qolsa, uni uxlatadi, mashina bо‘lsa biror narsani tashiydi va h.k.}.
Katta bog‘cha yoshiga kelganda, bolaning tajribasi ortib, faoliyati murakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli о‘zgarish yuz beradi.
Maktabgacha tarbiya pedagogikasi yosh avlodni aqliy
tarbiyalash vazifalarini jamiyatimizning ijtimoiy talablariga va insonning aqliy rivojlanish mohiyati va tabiatiga asoslanib shilab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari:
1. Bolalarda tabiat va jamiyat tо‘g‘risidagi bilimlar sistemasini, ilmiy duiyoqarashni shakllantirish.
2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma - xil usullarini rivojlantirish.

3. 
   Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat madaniyatini
   rivojlantirish.
   
4. 
   Aqliy bilim, kо‘nikma va malakalarini rivojlantirish.
   

Bilimni tasavvurlar va tushunchalar, qoidalar, qonuniyatlar, sistemalar shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda voqea va hodisalarni tо‘la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar sistemasini shakllantirishdan iboratdir. Bilim dunyoqarashning asosini tashkil etadi. Demak, bola tevarak - atrofdagi narsalar, ularning vazifasi sifati, va xossalari (sinadi, pachoq bо‘ladi, yirtiladi, tо‘kiladi) haqida, kaysi materialdan tayyorlanganligi tо‘grisida aniq tasavvurga ega bо‘ladi. U tabiat hodisalari, ularning о‘zaro bog‘liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining о‘ziga xos belgilari, ular о‘rtasidagi bog‘lanishlar, hayvonlar, ularniig hayoti va yashash tarzining tashkil qilinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va x.k.) ni bilib oladilar. Jonsiz tabiat, о‘simliklar, hasharot va hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq tug‘risidagi materialistik tasavvurlarni shakllantirib boradi.
Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shpxsi xam shakllanib boradi. Bola san’tning har xil turlari tо‘g‘risidagi tasavvur va tushunchalarni egallab oladi.
Bilim insonning mehnatga munosabatini shakllantiradi. Aqliy faoliyatni rivojlantirish bilim hajmi va xususiyatiga bog‘liq. Aqliy faoliyatni rivojlantirish esa psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur va nutqni shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g‘oyat samaradorligini ta’minlaydigan his - tuyg‘ular nozikligi va aniqligi, idrok etishning sobitqadamligi va tulaqonli, esda qolishning mustahkamligi va ongligi, tafakkur mantiqi va uning moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillik xos bо‘lishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar о‘zlariga tushunarli bо‘lgan ijtimoiy voqea va hodisalar, kishilarning mehnati, umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan ba’zi
xalqlar hayoti bilan tanishtiriladi. Bu tadbirlar ularda jamiyatimiz ijtimoiy hayotiga qiziqish uyg‘otish, Vatanga muhabbat tuygusi va baynalminalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi.
Aqliy ta’lim - maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar bog‘chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va kо‘nikmalarni shakllantirishdan iborat.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol о‘ynaydi. Chunki talim jarayonida aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi. Ta’lim bolalarga izchillik bilan bilim berishni, bu bilimlarni aniqlash va sistemalashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi.
Ta’lim jarayonida bolalarda о‘quv faoliyati asoslari hosil qilinadi, ularning maktabda muvaffaqiyatli о‘qishi uchun muhim shart - sharoitlar yaratiladi. Hayot ta’limning ikki xil yо‘l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda.
Birinchi yо‘l - bolalarning bilim, malaka kо‘nikmalarini kattalar bilan о‘zaro munosabatda bо‘lish orqali egallab borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu kabilar bilan belgilanadi. Ammo bu "yо‘l bilan egallagan bilim va malakalar bolaga hayotning turli sohalarida mustaqil katnashish uchun imkoniyat yaratmaydi.
Ta’limning ikkinchi yо‘li - maxsus tayyorgarligi bor kishilarning maxsus о‘quv muassasalarida bolalarni kerakli bilim, malaka va kо‘nikmalar bilan rejali ravishda qurollantirib borishidir. Bunday yо‘l bilan ta’lim berishdan maqsad yosh avlodni zamonaviy ishlab chiqarish, jamiyatning ijtimoiy - siyosiy, madaniy hayotida faol qatnashish uchun zarur bо‘lgan fan yutuqlari bilan tanishtirishdir.
Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilarning о‘z davrining nufuzli ta’lim maskanlarida о‘qish bilan hurmat - e’tibor topganlar. Abu Nasr Forobiy, Mahmud Qoshg‘ariy, Abu Rayhon Beruniy, Abdurahmon Jomiy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rо‘dakiy, Abu Sayidrasul Aziziy, Muhammad Sharif Sо‘fizoda, Abdulqodir Shokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar va yangiliklar yaratganlar, shu bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizimi el pedagogikada ilk bor chex pedagogi Yan Amos Komenskiy (1592-1670) tomonidan yaratilgan.
Y.A Komenskiy 6 yoshgacha bо‘lgan bolalarga ta’lim va tarbiya berish mumkinligini kо‘rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19 bо‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh, о‘t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astronomiya, geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi. Volalar bog‘chasida beriladigan ta’lim bolalarning maktabda oladigan bilimlari bilan uzviy bog‘lik bо‘lishi kerakligini ta’kidlaydi. U о‘zining «Onalar maktabi» kitobida kichik bolalarni tarbiyalash va о‘qitish dasturi hamda metodikasini juda sinchiklab ishlab chiqqan shu bilan YA A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos soldi.
Shveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha tarbiya didaktikasini tuzishda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning rivojlanishini e’tiborga olish masalasiga katta e’tibor beradi. G. Pestalotssi tomonidan ishlab chiqilgan ta’limning asosiy mazmuni maktabgacha tarbiya pedagogikasining rivojlanishda va bolalarga keyinchalik maktabda sitemali ta’lim berishda asosiy dastur bо‘lib xizmat qildi. Hozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda A.P. Usovaning xizmatlari katta ahamiyat kasb etadi. Olima rahbarligida 1950 yillarda ilmiy - tadkiqot ishlari olib borilib bolalar bog‘chasi har bir yoti guruhining ta’lim-tarbiya ishlari mazmuni, metod va usullari ishlab chiqildi. Bu о‘tkazilgan ishlar ta’limning tarbiyaviy ishdan farqini aniq belgilab berdi.
Ta’limning nazariy jihatlari ishlanishi «Bolalar bog‘chasi tarbiya dasturi» da «Mashg‘ulot» bо‘limini ajratish imkonini berdi va dasturning keyingi nashrlarida bu bо‘lim takomillashtirilib borildi.