Mavzu: Maktabgacha yoshdagi bolalarga aqliy tarbiya berish mazmuni

1.2 Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy rivojlanishi dastlab muomalada bo‘lish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida keyin esa o‘quv mehnat, samarali faoliyatlar jarayonida (rasm chizish, loy) amalga oshirib boriladi. O‘ozirgi zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o‘zlashtirib olish, ularni jamg‘arish, ijodiy tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlar hosil qilish uchun zarur bo‘lgan bilish faoliyati usullarini egallab olish aqliy rivojlanishning asosiy ko‘rsatkichlari deb hisoblanadi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi uning mazmuni, metod iva tashkil etilishiga qarab belgilanadi.
Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali xal etish 1) bolaning imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanish, 2) bola organizmining umumiy charchashiga savob bo‘lishi mumkin bo‘lgan ortiqcha nagruzka bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi qonunlari va imkoniyatlarini o‘rganish bilan shuQallanadi.
Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. Bularning hammasi maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga beriladigan bilim, malaka va ko‘nikmalarini yanada chuqarlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha ta’lim yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to‘grisida kattagina xajmdagi eng oddiy bilim va tushunchalarga ega bo‘lib qoladilar, asosiy fikrlash jarayonini egallab oladilar, narsa va buyumlardagi voqealardagi muhim va muhim bo‘lmagan tomonlarini ajrata oladigan ba’zi bir sabab natijali boQlanishlarni bilib oladigan bo‘lib qoladilar. Ular o‘quv faoliyatining dastlabki ko‘rsatkichlari shakllandi. SHuning uchun bog‘cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega.
Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta’limi bo‘ladi. O‘ayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy hayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ko‘rgazmali-xarakatli, ko‘rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so‘z, mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur faoliyati tarkib toptiriladi bu hodisalarni, voqealarni, chuqur anglab olish, ularni muhim bo‘lgan va muhim bo‘lmagan tomonlarini ajratishga o‘rgatish lozim.
Qiziquvchanlik bolaga xos xususiyatdir. U bolani tevarak-atrofdagi voqea-xodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab his qilib, diqqat bilan tomosha qilishni kuzatishda namoyon bo‘ladi. Tarbiyachi kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo‘lgan savollarga o‘z vaqtida javob berishga harakat qiladi, ularni fikrini mustaqil javob qidirishga yo‘llab, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalar qiziquvchanligini ular aqlining sinchkovligini rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
Bolalar bog‘chasi oldida bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantirsh vazifasi turibdi. Qobiliyatlar tegishli faoliyat jarayonida namoyn bo‘ladi va rivojlanadi. Insonning aqliy qobiliyati aqlining ziyraklik – fahm farosatlilik, tanqidiy ko‘z bilan qarash, sermulohazalik kabs sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo‘lmagan belgilarni ajratib ko‘rsatish boshqa predmetlar bilan taqqoslash va hokazolarni tarkib toptirish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish vazifalaridan biridir. Bu ko‘nikma va malakalar bilish faoliyatining tarkibiy qismlari bo‘lib, bolani bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga yordam beradi. Masalan: o‘simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo‘yicha sistemali mashg‘ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o‘simliklar yoki hayvonlar to‘g‘risida ma’lum bir tasavvurga ega bo‘ladilar.
So‘ngra bolalardagi aqliy-ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish maqsadida tarbiyachi bolalar bilanquyidagi mashg‘ulotlarni o‘tkazishni rejalashtirishi mumkin: “Paxta o‘simligini, momaqaymoq o‘simligi bilan solishtirish”, “Qafasdagi ikki xil qushni bir-biriga solishtirish” didaktik o‘yini va shunga o‘xshash tadbirlar o‘tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni xal etishda foydalanishga o‘rgatish zarur.
Ilk va bog‘cha yoshi davrida bolalarda tevarak-atrofga bo‘lgan qiziqish juda tez o‘sadi. Qiziqish bolaning aqliy rivojlanishi xarakatga keltiruvchi qudratli kuchdir. Kattalar bolaning qiziquvchanligini, bilishga bo‘lgan har qanday hoxishini sezishlari va rag‘batlantirib borishlari kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi maktabdan farq qiladi. 3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrda bolaning ruhiyati, uning xulq -atvori va jamiyatdagi o'rni o'zgaradi.
3 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davr juda muhim. Bu davrda bola nutqni egallaydi. U muloqotning yangi bosqichiga o'tadi, bu uning imkoniyatlarini kengaytiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi tez
Maktabgacha yoshdagi bolalarda fikrlash to'liq rivojlanmagan. Bola dunyoni o'ziga xos tarzda qabul qiladi. Bu quyidagi holatlarda namoyon bo'ladi:

• 
  u boshqa birovning nuqtai nazarini qabul qilmaydi, vaziyatni o'z mulohazalari asosida baholaydi;
  
• 
  maydalash ob'ektlarni jonlantiradi;
  
• 
  u o'z dunyosida yashaydi, u erda boshqa qonunlar ishlaydi va ularni tushuntirib bera olmaydi.
  

Bu yoshdagi bolada juda ko'p qarama-qarshiliklar mavjud. U o'sib ulg'aygan sari vaziyatni baholay boshlaydi, boshqalarning ruhiy holatini tushunadi. Mantiqiy fikrlash faqat o'smirlik davrida to'liq shakllanadi.
Bola faol gapira boshlaydi, nutqni tushunadi, narsalarning ranglari va o'lchamlarini ajratadi. Harakatlar va ko'nikmalar yaxshilanadi. 7 yoshgacha bo'lgan bolaning aqliy rivojlanishining asosini sxematik va majoziy fikrlash tashkil etadi.
Chaqaloq 4 yoshidan boshlab o'z faoliyatining sabablarini tushuna boshlaydi. Bu bosqichda yodlash jarayonlari o'zboshimchalik bilan bo'ladi. Qisqa va uzoq muddatli xotira hajmi oshadi.
Bu yoshda bola nutqini asta -sekin yaxshilab borar ekan, unga nafaqat kattalar bilan, balki tengdoshlari bilan ham muloqot ko'nikmalarini singdirish kerak. Siz unga xulq -atvor me'yorlari, rag'batlantirish va jazolash holatlari haqida aytib berishingiz kerak.
Maktabgacha yoshda geribildirim shakllanadi. Bola nafaqat tinglashni biladi, balki uning kayfiyati va sog'lig'i haqida ham gapira oladi.
O'yin faoliyati muhim ahamiyatga ega. O'yin davomida bolalar rollarni taqsimlaydilar, boshqalarning xatti -harakatlarini qabul qiladilar. Ular odamlar o'rtasidagi muloqotning mumkin bo'lgan shakllari haqida bilib oladilar, o'z faoliyatining natijasini ko'radilar, uyushgan bo'lishni, o'z resurslarini oqilona boshqarishni o'rganadilar.
O'yin uslubida bolalar ijodkorlikning yangi turlarini o'zlashtiradilar. Ularda intizom, tashabbuskorlik va o'rganishga bo'lgan motivatsiya rivojlanadi.
Maktabgacha yoshda bolaning o'zini o'zi qadrlashi shakllanadi, chaqaloq nima yomon va nima yaxshi ekanligini ajratadi. Aqliy rivojlanishning to'g'ri sodir bo'lishini ta'minlashga harakat qiling, salbiy omillarning ta'sirini cheklang.