Mavzu: Mexanizm zvenolari nuqtalarining harakatlarini tezliklar va

1.2.Mexanizmlarni tekshirishning diagrammalar usuli. Urinma, 
ordinatalar va vatarlar usuli. 
Mashina va mexanizmlarni oʻrganish bilan qadimdan shugʻullanib 
kelishgan. Masalan, richag, pona, blok kabi mashina detallari Aristotel nomi 
bilan bogʻliq. Arximed (qarang Arximed vin-ti), Geron asarlarida ham ular 
haqida maʼlumotlar uchraydi. Abu Ali ibn Sino "Akl mezoni" asarida 
richaglar, bloklar, vintlar va ponalardan tashkil topgan mexanik tizimlarning 
ishlash prin-sipini batafeil bayon etgan, Abu Rayhon Beruniy, Axmad al-
Fargʻoniy asarlarida ham mexanizmlarga oid maʼlumotlar bor. 
1.Qadim zamonlardan beri odamlar mexanik ish bajarish uchun turli 
moslamalardan foydalanib keladilar. Bevosita qo`l bilan siljitib qo`yish 
mumkin bo`lmagan og`ir buyumlarni joyidan qo`zg`atish uchun, yetarlicha 
uzun va mustahkam tayoq-richaklardan foydalanganlar. 
Kuchni o`zgartirisha xizmat qiladigan moslamalar mexanizmlar deb 
ataladi. Oddiy mexanizmlarga:richag va uning turlaridan-blok,chig`iriq;qiya 
tekislik va uning turlaridan-pona va vintlar kiradi. Richak-qo`zg`almas 
tayanch atrofida aylana oladigan qatjisimdir. Ushbu rasmda O aylanish o`qi 
kuchlar quyilgan A va B nuqtalar orasida joylashgan richag tasvirlangan. 
Richakka ta`sir ikkala F
1
va F
2
kuchlar bir tomonga yo`nalgan richagga 
qo`yilgan kuchning ta`sir chizig`I bilan tayanch nuqtasi orasidagi eng qisqa 
masofa kuchning elkasi deyiladi. Bu yerda IOAI=l
1
-F
1
- kuchning yelkasi; 
IOBI=l
2
-F
2
kuchning yelkasi ekanligi ko`rinib turibdi. 

---

14 
Richakka uning tayanch nuqtasidan har ikki tomonga, richag har safar 
muvozanatda bo`ladigan qilib, turli yuklar osiladi. Richakka ta`sir etuvchi 
kuchlar bu yuklarning og`irligiga teng. Har bir hol uchun kuchlarning moduli 
va ularning yelkasi o`ranatiladi. Rasmda 2H kuchning 4H kuchlni 
muvozanatlashi ko`rsatilgan.Bunda, rasmdan ko`rinishicha, kichik kuchning 
yelkasi katta kuchning yelkasidan ikki marta ortiq. 
Shunday tajribalarga asoslanib, richakka ta`sir qiluvchi kuchlar shu kuch 
yelkalariga teskari proporsional bo`lganda richag muvozanatda bo`ladi. Bu 
qoidani formula ko`rinishida quyidagicha yozish mumkin. 
1
2
2
1
l
l
F
F

Richagning muvozanat qoidasi Arximed tomonidan aniqlangan. 
Agar richag harakatga kiritilsa, bunda ayni bir vaqt ichida F
2
kuchning 
qo`yilgan nuqtasi katta S
2
yo`l o`tadi, katta F
1
kuchning qo`yilgan nuqtasi 
kichik S
1
yo`l o`tadi. 
Bu yullarni va kuch modellarini o`lchab richagda kuchlar qo`yilgan 
nuqtalarning o`tgan yo`llari uzunligi kuchlar kattaligiga teskari proporsonal, 
yani: 
1
2
2
1
F
F
S
S

Demak kuchdan qancha yutqazsak, masofadan shuncha yutamiz, 
yoki masofadan qancha yutqazsak,yuldan shuncha yutamiz,yoki masofadan 
qancha yutqazsak, kuchdan shuncha yutamiz.