Mavzu: nerv tizimining filogenezi

MAVZU: NERV TIZIMINING FILOGENEZI
Kirish
1. Nerv tizimining ahamiyati va funktsiyasi
2. Qo`zg`alish va qitiqlanish
3. Bioelektrik hodisalar
4. Markaziy nerv tizimi
5. Vegetativ nerv tizimi
Foydalanilgan adabiyotlar

Fiziolog olim Pavlov nerv tizimining ikki muhim funktsiyasi oliy va tuban funktsiyalari mavjudligini uqdirib o`tadi. Oliy funktsiya organizmni tashqi dunyo bilan aloqasini bog`lab turadi. Oliy funktsiya oliy nerv faoliyati tomonidan amalga oshirilib, unda katta miya yarim sharlari va po`stloq osti yadrolari ishtirok etadi.

Tuban funktsiya esa organizmdagi barcha to`qimalar, organ va sistemalar ishini boshqarib boradi. Tuban funktsiya oliy nerv faoliyati va nerv-gumoral yo`li bilan boshqariladi.
Nerv hujayrasi o`zining barcha o`simtalari bilan birga neyron deyiladi. Ha bir neyronda yadro va tsitoplazma mavjud. Neyron tashqi tomondan yarim o`tkazgich membrana pardasi bilan o`rab olingan bo`lib, u tufayli neyron ichida va tashqarisida ionlar kontsentratsiyasi belgilangan normada saqlanadi. Qo`zg`alish tufayli membrananing ionlar o`tkazish qobiliyati o`zgaradi, natijada u yerda potentsiallar ayirmasi vujudga keladi. Barcha nerv hujayralari qon tomirlari bilan yaxshi ta`minlangan bo`lib, u yerda qon harakati juda intensiv bo`ladi. Nerv hujayrasining eng uzun o`simtasi akson deyiladi. U yumshoq po`st nevrolemma bilan o`ralgan. Uning tagida Shvannov po`stlog`ining yadrosi joylashgan. Bu qismlar nerv tolasi uchun ajratuvchi mielin po`stini hosil qiladi va trofik funktsiyani bajaradi. Mielin po`sti oqsillar va lipidlardan iborat bo`lib, nerv tolalarini bir biridan izolyatsiya qilish funktsiyasini bajaradi. Nerv tolasining ichki tomonida neyrofibril tolalari bo`lib, ular nerv tolasini ancha baquvvat saqlaydi. Shvannov hujayralari birikib nerv tolasi atrofida maxsus po`st hosil qiladi, ular o`rtasida esa maxsus bo`shliqlar bo`lib, ma`lum suyuqlik bilan to`lgan. Shu oraliq orqali membrana tashqi muhit bilan bog`lanadi. Renve xalqasida potentsiallar generatsiyasi bo`lib, qo`zg`alishning navbatdagi tolaga o`tishini ta`minlaydi.
Nerv tolasini nerv hujayrasidan ajratsak, degeneratsiyalanadi. Lekin ma`lum vaqt o`tishi bilan degeneratsiyalangan nerv tolasi harakatlanuvchan muskullargacha qayta tiklanishi mumkin. Nerv tolasining sutkalik regeneratsiyasi 2-4 mm. Nerv tolasining yo`g`onligi 4-16 mikron bo`lishi mumkin. Odatda, yo`g`on tolalardan ta`sirning o`tishi ingichka tolalarga qaraganda ancha tez bo`ladi. Nerv tolasi muskul bilan birlashgandan keyin mielin po`stini yo`qotadi va harakat blyashkalarini hosil qiladi.
Nerv tizimi umuman olganda butun bir organizmda moddalar almashinuvi protsessini boshqarib, barcha organ va sistemalarning tuzilish, o`sishi va rivojlanishini ta`minlab turadi.
2. Qo`zg`alish va qitiqlanish
Tiriklikning asosiy xususiyatlaridan biri berilgan ta`sirga nisbatan qo`zg`alish hosil qilib, unga javob qaytarishidir. Natijada tirik organizmda qo`zg`alish yoki tormozlanish ro`y beradi. Tashqi va ichki ta`sirlar 2 gruppaga adekvat va noadekvat ta`sirlari bo`lish mumkin. Adekvat ta`sirlovchilar spetsifik (maxsus) qo`zg`alish keltirib chiqaradi. Masalan, ko`rish retseptorlari uchun yorug`lik nuri, eshitish uchun tovush to`lqinlari adekvat ta`sirlovchilardir. Qolgan barcha qitiqlagichlarni noadekvat ta`sirlovchilar deyiladi. Noadekvat ta`sirlovchilarga organizm moslashmagan bo`ladi. Bularga misol qilib yuqori kuchlanishdagi elektr tokini, kuchli mexanik ta`sirni va boshqalarni olish mumkin. Noadekvat ta`sirlarga qaraganda, adekvat ta`sirlarga javob reaktsiyasi tez va mukammalroq bo`ladi.
Bu ta`sirlarni barchasi organizmga ta`sir etganda uch xil funktsional holatni keltirib chiqaradi: fiziologik tinchlik, qo`zg`alish va tormozlanish.
Fiziologik tinchlik holati deganda maxsus aktiv holat tushuniladi. Bu vaqtda organizm tashqi va ichki ta`sirga qarshi tayyorgarlik ko`rib turadi. Shuning uchun ham fiziologik tinchlik holatini nisbiy fiziologik tinchlik deb atash maqsadga muvofiqdir.
Qo`zg`alish tirik to`qima, hujayra yoki ular to`plamining u yoki bu ta`sirga nisbatan nisbiy tenglik holatdan qo`zg`alish holatiga o`tishidir. Qo`zg`alish mahalliy va tarqaluvchan bo`ladi. Mahalliy qo`zg`alish faqatgina ta`sirlangan joy atrofi bilan chegaralansa, tarqaluvchan qo`zg`alish butun bir nerv, muskul yoki organ bo`ylab tarqaladi.
Tormozlanish ham aktiv protsess bo`lib, organizm spetsifik funktsional holatining kuchsizlanishi yoki tamoman to`xtalishi tufayli yuzaga keladi. Har bir tirik sistemaning tinchlik holatidan qo`zg`aluvchanlik holatiga o`tishi uchun ta`sir etadigan kuchlar ma`lum pog`onaga yetishi kerak. Pog`ona kuchi biron bir ta`sirlovchi ta`sir etganda dastlabki eng kuchsiz qo`zg`alishni yuzaga keltiradigan kuch bo`lib u mahalliy yoki harakat potentsialini vujudga keltira oladi. Oqibatda muskullar qisqarishi, bezlar shira ajratishi va boshqalar kuzatilishi mumkin. Pog`ona kuchidan past kuchlarni pog`ona osti kuchi deyilib, uning ta`sirida faqat mahalliy potentsial o`zgaradi, lekin to`qima yoki hujayrada spitsefik qo`zg`alish hosil bo`lmaydi. Berilgan ta`sirga nisbatan olingan javobga qarab ta`sir kuchlari maksimal, submaksimal va hakozo bo`lishi mumkin. Fiziologik tekshirishlarda asosan qo`zg`aluvchanlik aniqlanadi, u esa ta`sirning pog`ona kuchi bilan o`lchanadi. Qo`zg`alishni aniqlashda ta`sirni pog`ona kuchidan tashqari uni ta`sir qilish vaqtining ham muhim ahamiyati bor. Bu sohada olimlar uzoq yillar davomida ko`pgina kuzatishlar olib borganlar. Natijada ta`sirning kuchi va uning ta`sir etish vaqti o`rtasidagi bog`lanishni ko`rsatuvchi egri chiziq aniqlangan. Ta`sir etuvchi kuch bilan qo`zg`alishni yuzaga keltirish uchun ketgan vaqt o`rtasida teskari bog`liqlik mavjud, ya`ni ta`sir etuvchi kuch qanchalik ko`p bo`lsa qo`zg`alishni yuzaga keltirish uchun ketgan vaqt shuncha qisqa bo`ladi. Lekin bu bog`liqlik ham ma`lum chegaragacha boradi va undan keyin ta`sir kuchi bilan unga nisbatan javob uchun ketgan vaqt ma`lum qonuniyatga bo`ysunmaydi.

Dastlabki qo`zg`alish hosil bo`lishi uchun eng minimal ta`sir kuchiga (chegaralanmagan vaqt ichida) reabaza deyiladi. Bir reabazaning dastlabki qo`zg`alishini chaqirish uchun kerak bo`ladigan ta`sir etish vaqtiga foydali vaqt deyiladi.

Frantsuz fiziologi Lapikning taklifi bilan ikki marta kuchaytirilgan reabazaning dastlabki qo`zg`alishni chaqirish uchun ketgan vaqt xronoksiya deb yuritila boshlandi. Tabiiy holatda xronoksiyani aniqlash uchun eng yaxshi ta`sirlovchi bu doimiy tok kuchidir. Chunki uni o`lchamlari oson va ko`p sharoitlarga to`g`ri keladi (kuchi, kuchlanishi va boshqalar). Elektr toki bilan ish olib borilganda shu narsa e`tiborga olinishi kerakki, tokning qitiqlash gradienti tez o`zgarib turishi kerak. Shunda uning samarasi yaxshi bo`ladi, aks holda tok kuchini pog`ona kuchi bilan qancha ustun bo`lmasin qo`zg`alishni yuzaga keltira olmasligi mumkin.
Yangi tug`ilgan bolalarda xronoksiya katta odamlarnikidan bir necha marta yuqori bo`ladi. Bunday farq bola tug`ilgandan keyin taxminan 12 soatlarcha kuzatilib, keyin asta sekin kuchsizlana boshlaydi.
Nerv va muskullardagi xronoksiya ularning funktsional xususiyatini ko`rsatuvchi asosiy vositadir. Bola va katta odam organizmida nerv, muskul apparatining turli xronoksiyaga ega bo`lishi ularda har xil gruppa nerv va muskullarning turlicha rivojlanishini ko`rsatadi.
3. Bioelektrik xodisalar.
Har bir tirik to`qima va xujayra ma`lum bioelektrik aktivlikka ega. Biotok ionlar assimmetriyasi tufayli membraning bir tomonida musbat zaryadlangan kationlar, ikkinchi tomondan esa manfiy zaryadlangan ionlar to`planishi, natijasida vujudga keladi. Biotok 3 xil ko`rinishda bo`ladi. Tinchlik potentsiali, mahalliy potentsial va harakat potentsiali.
Tinchlik potentsiali-fiziologik tinchlik protsessida vujudga keladigan membrana potentsialidir. Uning vujudga kelishi hujayra ichidagi tsitoplazma va hujayra yuzasining suyuqligidagi ionlar to`plami tufayli bo`ladi. Hujayra ichida kaliy ionlari, hujayralar aro suyuqlikda ancha ko`p, natriy ionlari esa tsitoplazmada kam, hujayralararo suyuqlikda ko`p. Ma`lumki biron suyuqlikda ma`lum miqdordagi kationlar bo`lsa, shuncha anionlar ham bo`ladi. Elektoroneytrallik uchun zarur ionlar anorganik (Cl, HPO, HCO) va organik anionlar (oqsillar, aminokislotalar) hisobidan bo`ladi. Bular tsitoplazmada moddalar almashinuvi natijasida sodir bo`ladi. Lekin bunday elektroneytrallik uzoq vaqt saqlanmaydi. Chunki fiziologik tinchlik holatida membranadan kaliy ionlarining o`tishi ancha shiddatli bo`lib natriy ionining o`tishi ancha sekin bo`ladi. Shunday ekan kontsentratsion gradient tufayli hujayra tashqarisiga musbat zaryadlangan ionlar chiqib oladi. Yuqori molekulali organik ionlar esa membrana teshigidan tashqariga chiqa olmaydi. Membraning ichki va tashqi tomonidan har xil zaryadlangan ionlar to`planib, tinchlik potentsiali vujudga keladi. Uning nolga tenglashishi esa xujayraning o`lganini ko`rsatadi.
Mahalliy potentsial-hujayraga biror ta`sir tufayli depolyarizatsiyalanish natijasida membranada tinchlik potentsialining pasayib ketishidir. Natijada membrana orqali ichkariga musbat zaryadlangan ionlarning kirishi kuchayadi. Oqibatda membrananing ichki tomonida musbat zaryadlangan ionlar soni oshadi. Qo`zg`alish to`xtatilishi bilan dastlabki potentsial qayta tiklanadi. Tinchlik potentsialining bunday o`zgarishi nerv va muskul to`qimalarida qitiqlanish berilgan joydagina sodir bo`ladi. Shuning uchun bunday potentsialni mahalliy potentsial deyiladi. Mahalliy potentsial harakat potentsialini vujudga keltiradigan pog`ona kuchidan 1,5-2 marta kuchsizroq ta`sir etganda yuz beradi.

Harakat potentsiali mahalliy potentsial ma`lum kritik nuqtaga yetgandan keyin membrananing natriy ionlari o`tkazish qobiliyati oshib ketadi. Oqibatda hujayra ichiga ko`plab natriy ionning kirishi sababli u yerda musbat zaryad ortib hujayra tashqarisida manfiy zaryad kuchayadi. Natijada harakat potentsiali vujudga keladi. Harakat potentsialining o`lchami natriy ionining hujayra ichiga qancha kirishiga bog`liq. Qachonki natriy ionlarining kontsentratsiyasi hujayra ichida va tashqarisida bir biriga tenglashsa natriyning membrana orqali o`tishi to`xtaydi. Bu vaqtga kelib membrananing kaliy ionlarini tashqariga chiqarish xususiyati kuchayib ketadi, oqibatda membrananing tashqi tomonida kaliy ioni ko`payib u yerda musbat zaryadlanish, ichkarida manfiy zaryadlanish ro`y beradi. Natriy va kaliy ionlarining bunday harakati aktiv natriy-kaliy nasosi ishtirokida bo`ladi. Shuni ham aytib o`tish kerakki harakat va mahalliy potentsiallarning vujudga kelishi uchun membrana tashqarisidagi muhitda Ca ionlari bo`lishi kerak. Harakat potentsiali pog`ona kuchi va undan yuqori kuchlar bilan ta`sir etganda yuzaga keladi. Harakat potentsiali nerv va muskul tolalari bo`ylab tarqalishi mumkin, lekin bunda uning kuchi kamayadi. Shuning uchun ham bunday potentsial harakatni dekrementsiz harakat deyiladi. Nerv va muskul to`qimasining ma`lum nuqtasida yuzaga kelgan harakat potentsiali qo`shni nuqtalarni ham qo`zg`alishga olib keladi.

4. Markaziy nerv tizimi.
Odamlarda markaziy nerv tizimi, bir tomondan, barcha to`qima va xujayralarni o`zaro bog`lab, ular integratsiyasini ta`minlasa, ikkinchi tomondan, organizmni tashqi muhit bilan bog`lab turadi.
Nerv sistemasining asosiy ishlash mexanizmi refleksdir. Refleks retseptorlarda yuzaga keladigan qo`zg`alishga nisbatan nerv markazlaridagi javob reaktsiyasidir. Reflekslar shartli va shartsiz bo`ladi. Shartli reflekslar hayot protsessida yuzaga keladi. Shartsiz reflekslar esa tug`ma bo`lib, nasldan-naslga o`tadi. Eng asosiysi shartli refleksda ma`lum bir belgilangan qitiqlagich signal darakchilik qiladi. Masalan: oddiy qo`ng`iroq itda dastlab hech qanday refleks vujudga keltirmaydi. Agar itga ovqat berishdan oldin bir necha martalab qo`ng`iroq chalinsa, u ma`lum signal ahamiyatiga ega bo`lib qoladi, ya`ni qo`ng`iroq chalinishi bilan hayvon ovqat kutadi va so`lak bezlaridan so`lak ajraladi- mana shu shartli refleksdir. Har qanday reflektor holat nerv markazi qatnashmasdan amalga oshmaydi.
Nerv markazlari muayyan refleksni yuzaga chiqarish yoki muayyan funktsiyani boshqarish uchun zarur bo`lgan neyronlar yig`indisiga nerv markazlari deb ataladi. Nerv markazlarining o`ziga xos anatomik va fiziologik xususiyatlari mohiyati, faoliyati bor. Nerv markazlarining anatomik mohiyati markaziy nerv sistemasining ma`lum qismidagi nerv hujayralari to`plami bo`lib biror belgilangan organ ishini idora qilinadi. Bunga misol qilib nafas olish markazi, qaysiki markaziy nerv sistemasining uzunchoq miya qismida joylashgan nerv hujayralari to`plamini olish mumkin. Nerv markazlarining fiziologik xususiyati birmuncha kengroq tushuncha bo`lib, u markaziy nerv sistemasining turli qismlarini o`z ichiga oladi. Masalan ovqatlanish refleksini olib qaraganda, uning yuz berishi uchun turli tuman markazlar, bezlar va boshqa organlar ishga tushishi kerak. Nerv markazlarining xususiyatlari qo`zg`alish va tormozlanishning yuzaga kelishi va kechishida nerv markazlarida o`ziga xos holatlar, xususiyatlar yuzaga keladi. Dastavval shu narsani qayd qilish kerakki, nerv markazlari orqali qo`zg`alishning o`tish vaqti nerv tolasiga qaraganda davomliroqdir.
Nerv markazlarining o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri shuki, qitiqlagich o`z ta`sirini to`xtatganidan keyin ham qo`zg`alish jarayoni sodir bo`lib turadi.
5. Vegetativ nerv tizimi.
Orqa miya va bosh miyaning turli qismlaridan ikki xil markazdan qochma nerv tolalari chiqadi. Shundan birinchisi orqa miyaning oldingi shoxlarida joylashgan harakat neyronlaridan chiqib uzilmasdan ko`ndalang targ`il muskullargacha boradi. Ikkinchi esa orqa miyaning yosh shoxchalaridan chiqadi va effektorlarga borguncha maxsus nerv ganglyalarda uzilib tugun hosil qiladi. Mana shu ikkinchi guruppaga kiruvchi nerv sistemasi vegetativ nerv sistemasi deyiladi.
Vegetativ nerv tizimi o`z navbatida simpatik parasimpatik nerv tizimlarga bo`linadi. Simpatik nerv sistemasi orqa miyaning bir-ikki ko`krak sigmentidan boshlanib uch-to`rt bel sigmentigacha davom etadi. Parasimpatik nerv sistemasi orqa miyaning ikki-uch dumg`aza sigmetlaridan va o`rta hamda uzunchoq miya markazlaridan chiqadi. Simpatik nerv tolalari umurtqa pog`onasiga yaqin joyda (chegara, simpatik stvol) va organlardan chetroqdagi maxsus chigalliklarda uzilib, tugun hosil qilsa parasimpatik nerv tolalari bevosita organga kirish oldidan yoki uning ichida uziladi.
Barcha vegetativ nerv tolalari ko`ndalang targ`il muskullarga boradigan harakat nervlaridan quyidagi xususiyatlari: vegetativ nerv tolalarida ta`sirlanishning ancha pastligi, qo`zg`alish latent davrining ancha davomiyligi, qo`zg`alishning o`tish tezligini ancha sekinligi bilan farq qiladi.
Simpatik nerv tolalarining asosiy qo`zg`atuvchisi mediator moddalar adrenalin va noradrenalin gormonlari bo`lsa, parasimpatik tolalarning qo`zg`atishi atsetilxolindir. Ajralib chiqadigan mediatorlarning miqdoriga qarab tormozlanish yoki qo`zg`alish yuzaga kelishi mumkin. Mediator moddalar sinaptik tugunlarda, neyron tanalarida va nerv uchlarida hosil bo`ladi (sintez qilinadi).
Odam tanasida joylashgan hamma organlar sistemalari simpatik va parasimpatik tolalar bilan to`liq ta`minlangan bo`lmaydi. Ba`zi bir organlar simpatik nerv tolasining uchlari ko`proq bo`lsa (bachadon), ikkinchi bir xillarida parasimpatik tolalar ko`p bo`ladi (bachadon qini). Sezuv organlari, ko`ndalang targ`il muskullar, ter bezlari, ko`z qorachig`ini kengaytiruvchi muskullar, ko`pgina qon tomirlari, siydik pufagi, taloq, buyrak usti bezlari va gipofiz faqat simpatik tolalar bilan inervatsiya qilinsa, ko`z qorachig`ini toraytiruvchi muskullar faqat parasimpatik nerv tolalari bilan idora qilinadi. Ingichka ichakning o`rta qismida parasimpatik tolalar umuman bo`lmaydi. Vegetativ nerv sistemasi ikki xil funktsiyani bajaradi: 1 effektor-ishga tushirish. 2. Trofik-modda almashinuvi boshqarish.

Adabiyotlar:

1. Yunusov A. Yu. Odam fiziologiyasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1964 y. 511 bet.
2. Maxmudov E., Aminov B., Qurbonov Sh. O’smirlar fiziologiyasi va maktab gigienasi. Toshkent. «O’qituvchi». 1984 y. 181 bet.
3. Azimov I, Sobitov Sh. Umumiy va sport fiziologiyasidan amaliy mashg’ulotlar. Toshkent. «O’qituvchi». 1985 y. 168 bet.
4. Klemeshev L. S., Ergashev M. S. Yoshga oid fiziologiya va gigiena. T. O’qituvchi. 1991 y.
5. Sodiqov Q. S. o’quvchilar fiziologiyasi va gigienasi. T. O’qituvchi. 1992 y.
6. B.A.Sodiqov, LS Qochqorova, Sh.Q.Qurbonov “Bolalar va osmirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” Toshkent “Ozb.Mill.Ensiklop” 2006 yil