Mavzu: nutqning komuniktiv sifatlari
Yüklə 26,85 Kb.
|
|
MAVZU: NUTQNING KOMUNIKTIV SIFATLARI . Reja: 1.Tinglovchi tinglovchining nutqiga qiziqish bildirishi uchun intonetatsiya, talaffuz, aksan va boshqalar bilan ishlash kerakligi. 2.Nutq qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq, ilmiy nutq, rasmiy nutq kabi shakllarga egadir. 3. Nutqning kommunikativ fazilatlari muloqotni tashkil etishga yordam beradi. 1. Nutqning mantiqiyligi . Takliflar izchil bo'lishi kerak. Odatda, odam ma'lum bir mavzu haqida o'z fikrlarini baham ko'radi, lekin keyin boshqa narsani eslab, boshqa mavzularga o'tib ketadi va butunlay boshqa narsa haqida gapira boshlaydi. Bunday xatti-harakatlar yomon ta'mga ega. Nutqning kommunikativ sifat sifatida mantiqiyligi mantiqiy xulosaga bitta mavzuni kiritish, suhbatdoshingizga ovoz berish va keyin ikkinchi rivojlanishni boshlash kerakligini anglatadi. 2. Nutqning dolzarbligi . Har safar biror narsa haqida hikoya qilingan bo'lsa, hozirgi vaqtda bu mos keladimi-yo'qmi haqida o'ylash kerak. Afsuski, odamlar doimo vaziyatni o'z vaqtida baholaydilar. Misol uchun, bir kishi, suhbatdoshining hayotda nima qilayotganini bilmasligi mumkin, lekin ayni paytda o'z kasbida o'z tanlovida tanqidni ifodalaydi. Bundan tashqari, ish kunida sizning hamkasblaringizga anikdornalar aytib, ularni chalg'itishga hojat yo'q. Bundan tashqari, ijro paytida gaplashmasligingiz kerak. Nutqning kommunikativ sifatiga moslik, siz hech narsa demaguningizdan oldin har doim so'zlaringizni tarozida tortish kerakligini ko'rsatadi. 3. Nutqning ifodasi . Tinglovchi tinglovchining nutqiga qiziqish bildirishi uchun intonetatsiya, talaffuz, aksan va boshqalar bilan ishlash kerak. Nutqning kommunikativ sifati sifatida tezkorlik maxsus vositalar - ritorik raqamlar va yo'llar bilan saqlanadi. Ular matnni yorqin, aniq va esda qolarli qilishlariga yordam beradi. Izga tushunchalar majoziy ma'noda so'zni ishlatishdir va ritorik raqam tinglovchilarga hissiy ta'sirlarni kuchaytirish hisoblanadi. 4. Nutqning to'g'riligi . Ushbu maqola chiziqlarning to'g'ri talaffuzini, grammatik jihatdan to'g'ri jumlalarni qurishni, ishlarni kuzatishni o'z ichiga oladi. Nutqning kommunikativ sifat sifatida to'g'riligi zamonaviy adabiy me'yorlarga muvofiq keltirilgan. Har bir kishining nutq individual, oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻladi; vaholonki, asosiy til unsurlari — lugʻat tarkibi va grammatik qurilishi yakka shaxslargagina tegishli boʻlmay, umumnikidir, yaʼni muayyan til jamoasiga umuman taalluqyai boʻladi. nutq kishi tafakkuri, uning ongi bilan chambarchas bogʻliqdir. nutqda kishining oʻy-fikrlari shakllanadi va mavjud boʻladi. nutq tufayli va nutq asosida borliqni umumlashgan holda mavxumiy aks ettirish, individuallik doirasidan chiqib, jamoatchilik mahsuliga aylanadigan mantiqiy tushunchaviy fikrlash mumkin boʻladi. nutq kishi ruhiyatining boshqa jihatlarini, uning sezgilari, idroki, xotirasi, oʻyxayollari, hissiyoti, irodasi va boshqalarning namoyon boʻlishi va amal qilishida, kishi ongining rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega. Nutq qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq, ilmiy nutq, rasmiy nutq kabi shakllarga ega boʻladi. Har qanday shaklda va har qanday holatda ham aniklik, ravonlik, soddalik, taʼsirchanlik nutqning eng muhim belgilari boʻlib qolishi kerak. Til va nutq. Nutqiy faoliyat turlari. Nutqning holati va uning tarkibiy qismlari. Nutq uchun asosiy talablar. Til va nutq Til - bu so'zlar ma'nosiga ega bo'lgan so'zlarni va sintaksisni o'z ichiga olgan belgilar tizimi - bu jumlalar quriladigan qoidalar to'plami. Nutq - bu harakatdagi til. Nutq - bu insonning o'ziga xos lisoniy faoliyat turi bo'lib, odamlar o'rtasidagi aloqani va ularning ijtimoiy-tarixiy rivojlanishini ta'minlaydi. Nutq faoliyatining turlari Nutq quyidagicha bo'lishi mumkin: 1) tashqi yoki ichki. 2) og'zaki yoki yozma. 3) passiv (o'qish, tinglash) yoki faol (gapirish, yozish). 4) Monologik yoki dialogik. 5) Tez yoki sekin, 6) Qisqa yoki uzoq, 7) Aniq, ravshan yoki tartibsiz, 8) Hissiy ifodali yoki bir xil, 9) Tabiiy yoki odobli, 10) Jim yoki baland, 11) Yorqin yoki tushunarsiz, 12) Aqlli yoki qo'pol , 13) savodsiz yoki savodsiz va boshqalar. So'zni va uning antonimini yozing G'azab hujumi Umid Mo''tabar Bo'ron Sovuq Shoshilinch Tez Zerikarli Zo'ravonlik Sharmandalik Rakati Qora o'tish Yaxshi butun sonli ish silliq Yuqoridan oling Zerikarli maqtov Sevgi Adagio Susha Madaniyat Ayol insoniyat bola kulgisini toping. Buning uchun lug'atlar, grammatik qo'llanmalar va turli o'quv qo'llanmalari mavjud. 5. Nutqning boyligi . Insonning o'zi qanchalik ko'p ish qilsa, uning fikrlarini ifodalash osonroq bo'ladi. Bu gap nutqni murakkab va uzoq so'zlar bilan to'ldirish kerak degani emas. Fikrlaringizni aniq ifodalashni o'rganish uchun siz sinonimlarni tanlashni o'rganishingiz kerak. Bu ortiqcha bo'lmaydi va san'at asarining ko'proq kitoblarini o'qish istagi - to'g'ri so'zlar o'z-o'zidan qoldiriladi va ularni eslab qolish shart emas. Nutqning boyligi, uning kommunikativ sifati sifatida, go'zal va malakali tarzda jumlalarni chiqarish va boshqalarga etkazish uchun yordam beradi.
Shuning uchun ham darsda nutqning garammatik tuzulishini egallash bo'yicha ish mazmuni har bir chet tilini o'rganuvchi guruhlarda talabalarning kursi va individual xususiyatlarini hisobga olagan holda belgilangan. Birinchi kursda talablarga asosan sodda gaplar tuzilishi va ularning qo'llanilishi haqida bilim berilsa maqsadga muvofiq bo'ladi. Chunki talabalar chet tilidagi nutqini ona tilidan tarjima qilib yaratar ekan dastlab jumla shakli soda bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Talabalar oliy o'quv yurtlariga chet tilining Grammatik hususiyatlarini chuqur o'zlashtirgan holda kelishiga qaramay ular mazkur bilimlarini ba'zan og'zaki nutqda amalda qo'llay olmaslik holati kuzatiladi.Oliy va o'rta maxsus ta'lim o'quv dargohlarida "Nutq madaniyati" fanini o'rgatish ko'zda tutib kelinmoqda. Bunday o'quv reja asosida notiqlik san'ati va nutq madaniyati aralash o'rgatilmoqda. Biroq bu ikkala fan bir-biriga yaqinday tuyulgani bilan aslida o'zaro farqlanadi. Bu holatni ularning fan sifatida shaklanishi jarayonini kuzatish orqali ham, o'z oldilariga qo'ygan vazifalari, maqsadi, predmeti, tasvirlash obyektlariga xos bo'lgan xususiyatlarida ham kuzatish mumkin. Notiqlik qadimiy davrdan beri alohida mahorat, san'at sifatida muayyan aniq shaxsdagi noyob qobiliyat. Shu ma'noda notiqlik va nutq madaniyati orasida bog'liqlik bo'lsada, har qaysisi o'ziga xosligi bilan farqlanadi. Bu haqda professor E.Begmatovning fikrlarini keltirib o'tish o'rinlidir: 1. Nutq madaniyati, chinakam ma'noda adabiy til bilan bog'liq hodisadir. Uning paydo bolishi, insoniy asosi, talab va mezonlari adabiy til va uning mezonlari bilan bog'liqdir. Notiqlik san'ati uchun bular asosiy belgilar emas. Notiqlar orasida adabiy til talablariga to'la amal qilmaydiganlar, ma'lum lahja yoki shevada ham chinakam notiqlik san'atini namoyish qiluvchilar uchraydi. So'zga chechanlik, notiqlik til materialining xarakteriga qarab emas, nutqning ta'sirchanligiga, nutqiy san'atga qarab belgilanadi. 2. Notiqlik — og'zaki nutq bilan bog'liq hodisa, demak u nutqning og'zaki shaklidir. Notiqlik san'ati — og'zaki nutq san'atidir. Nutq madaniyati esa nutqning ham og'zaki, ham yozma shakli uchun taalluqli tushunchadir. 3. Nutq madaniyati jamiyat a'zolarining umumiy nutqiy faoliyatini ko'zda tutadi. Nutq madaniyati sohasining maqsad va pirovard orzusi barchaning, butun xalqning nutqini madaniylashtirishni mo'ljallaydi. Mumtoz ma'nodagi notiqlik esa, alohida shaxslarning nutqiy mahoratini, san'atini ifodalaydi. Notiqlik, asosan, nutq vositasida kishilarga muayyan g'oya va maqsadlami yetkazishni, ulami ma'lum maqsadga
Lingvistik nazariyada nutq tushunchasi muayyan til jamoasida qabul qilingan ifoda vositalari tizimi hisoblangan mavhum til tushunchasiga hamda ijtimoiy borliq (hayot)ning eng harakterli koʻrinishlaridan boʻlgan aniq, bir qadar umumiyroqtil tushunchasiga qaramaqarshi qoʻyiladi. Boshqa odamlar xulqatvori va faoliyatiga taʼsir koʻrsatish maqsadida ularga axborot, xabar yetkazishga xizmat qiladigan asl nutq (tashqi nutq), yaʼni gapirish, til belgilarining eshitish aʼzolari tomonidan idrok qilinadigan (ovoz yozib oluvchi uskunalar yordamida qayd etiladigan va qayta takrorlanadigan) artikulyasiyasi tarzida yoki ushbu belgilarning yozuvda shartli aks etishi tarzida yuzaga chiqadi. Asl nutq („tashqi nutq“) bilan bir qatorda ichki nutq ham bor. U soʻzlovchi ongida bilishga yordam beradigan turli xil masalalarni muhokama qilish va hal etishga qaratiladi. Ichki nutq tashki nut asosida, tovush yoki yozuv qoʻllanmagan holda, faqat ovozli ntqdagi soʻzlar haqidagi aniq tasavvurlar bilan kechadigan ak/shy jarayonlar tarzida amalga oshadi. Yozma nutq ogʻzaki nutqdan bir qadar shakllanganligi, soʻzlarning oʻta sinchkovlik bilan tanlab olinishi, grammatik jihatdan aniq, lekin murakkab shakllanganligi, ogʻzaki nutq uchun xos boʻlgan ohang, mimika va qoʻl harakatlarining bevosita qoʻllana olmasligi bilan farqlanadi. Nutqning monologik (qarang Monolog) va dialogik (qarang Dialog) turlari mavjud. Nutq aloqa-aralashuv vazifasidan tashqari yana boshqa vazifalar, chunonchi, poetik vazifa ham bajarishi mumkin. Nutqning alohida koʻrinishi oʻqishdir. Har bir kishining nutq individual, oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻladi; vaholanki, asosiy til unsurlari — lugʻat tarkibi va grammatik qurilishi yakka shaxslargagina tegishli boʻlmay, umumnikidir, yaʼni muayyan til jamoasiga umuman taalluqyai boʻladi. Nutq kishi tafakkuri, uning ongi bilan chambarchas bogʻliqdir. Nutqda kishining oʻy-fikrlari shakllanadi va mavjud boʻladi. Nutq tufayli va nutq asosida borliqni umumlashgan holda mavxumiy aks ettirish, individuallik doirasidan chiqib, jamoatchilik mahsuliga aylanadigan mantiqiy tushunchaviy fikrlash mumkin boʻladi. Nutq kishi ruhiyatining boshqa jihatlarini, uning sezgilari, idroki, xotirasi, oʻyxayollari, hissiyoti, irodasi va boshqalarning namoyon boʻlishi va amal qilishida, kishi ongining rivojlanishida ham katta ahamiyatga ega. Nutq qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq ilmiy nutq rasmiy nutq kabi shakllarga ega boʻladi. Har qanday shaklda va har qanday holatda ham aniklik, ravonlik, soddalik, taʼsirchanlik nutqning eng muhim belgilari boʻlib qolishi kerakNutq madaniyati, nutq odobi — 1) ogʻzaki va yozma adabiy til meʼyorlari (talaffuz, urgʻu, soʻz qoʻllash, grammatika, uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati; 2) tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida meʼyorlashtirish (tartibga solish) muammo larini oʻrganuvchi boʻlimi. Gʻarb tilshunosligida umumiy maʼnoda "til madaniyati" termini ham qoʻllanadi. 1-maʼnodagi "Nutq madaniyati" tushunchasi adabiy tilni oʻzlashtirishdagi ikki bos-qichni qamrab oladi: a) nutqning toʻgʻriligi va boshqa nutqiy mahorat. Nutqning toʻgʻriligi muayyan tilda soʻzlovchilar va yozuvchilar tomonidan "ideal" yoki umum tomonidan qabul qilingan va anʼanaviy saqlanib kelayotgan odatlar, ibrat va namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy meʼyorlarga amal qilishdir. Nutqiy mahorat esa nafaqat adabiy meʼyorlarga amal qilish, balki oʻzaro mavjud boʻlgan variantlardan mazmunan eng toʻgʻri, eng aniq, uslub va vaziyat nuqtai nazaridan eng makbuli va ifodalisini tanlab olish mahoratidir (Mas., aka — oka — ako; kelyapti — kevotti — kelopti variantlaridan bi-rining adabiy meʼyor sifatida tanlanishi). Yuksak Nutq madaniyati kishining umumiy yuksak madaniyatini, fikrlash madani-yatini, tilga nisbatan ongli mehr-muhabbatini namoyon qiladi. Nutq madaniyati avvalo,to`g`ri,adabiy til me`yorlariga amal qilgan holda so`zlashdir. Nutq madaniyatining yuqori darajasi madaniyatli kishining ajralmas xususiyati hisoblanadi. Nutqimizni yaxshilash har birimizning vazifamiz. Buning uchun talaffuzda, so'z shakllaridan foydalanishda, jumlalarni tuzishda xato qilmaslik uchun nutqimizni kuzatib borishimiz kerak. Nutq madaniyati til ilmining nisbatan yosh sohasidir. Ushbu fanning mustaqil bo'limi sifatida, u mamlakatimizda yuz bergan tub ijtimoiy o'zgarishlar ta'siri ostida shakllandi. Faol ijtimoiy faoliyatga keng odamlarni jalb qilish ularning nutq madaniyatini oshirishga e'tiborni kuchaytirishni talab qildi". Nutq madaniyati ijtimoiy hodisa boʻlib, u jamiyat, fan va texnika, madaniy va adabiy hayot rivoji bilan chambarchas boglik holda taraqqiy etadi. Jamiyat aʼzolarining madaniy saviyasi ortgan sari nutqi ham jilolanib, sayqallashib, nutq madaniyati qoidalari va meʼyorlariga muvofiq holda takomillashib boradi. Nutq madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida adabiyot, sanʼat, radio, televideniye va davriy matbuotning alohida oʻrni bor.Ayniqsa, adabiy tilni meʼyorlashtirish va nutq madaniyati nazariyasini rivojlantirishda leksikografiya, xususan, izohli, imlo, talaffuz, oʻquv va boshqa maxsus lugʻatlar muhim ahamiyatga ega. Madaniyatning keng tushunchasi, shubhasiz, aloqa madaniyati, nutq xulq-atvori madaniyati deb nomlanadigan narsani o'z ichiga oladi. Unga egalik qilish uchun nutq odob-axloqining mohiyatini tushunish muhimdir. XV asrdayoq oʻzbek adabiy tilining Nutq madaniyati va uning oʻziga xos meʼyorlari boʻlgan. Alisher Navoiy oʻzining butun hayotiy va ijodiy faoliyati bilan oʻz davri nutq madaniyatiga, nutq odobiga mislsiz hissa qoʻshgan boʻlsa, keyingi davrda yashagan Bobur, Muhammad Solih, Gulxaniy, Nodira, Ogahiy, Furqat, Muqimiy va boshqa shoirlarning asarlari tilida ham oʻsha davr tili va nutq madaniyati maʼlum darajada aks etgan. "Yaxshi soʻz — jon ozigʻi", "Bugʻdoy noning boʻlmasa ham, bugʻdoy soʻzing boʻlsin", "Oʻynab gapirsang ham oʻylab gapir", "Har neni yemak — hayvonning ishi, har neni demak — nodonning ishi" kabi maqol va hikmatli soʻzlarning paydo boʻlishi ham oʻzbek xalqida nutq madaniyatiga avvaldan eʼtibor kuchli boʻlganidan darak beradi. Oʻtgan asrning 20-yillaridan soʻng oʻzbek tilining Nutq madaniyati xalq tiliga yaqinlashtirilgan milliy adabiy til meʼyorlariga asoslanadi. Bu meʼyorlarni shakllantirish ishiga olimlar (Otajon Hoshim, T. N. Qoriniyoziy, S. Ibrohimov, Olim Usmon va boshqalar), adib-u shoirlar (Qodiriy, Choʻlpon, Avloniy, Fitrat, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Abdulla Qahhor va boshqalar) munosib hissa qo`shdilar.Har bir kishining nutq individual, oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻladi; vaholonki, asosiy til unsurlari — lugʻat tarkibi va grammatik qurilishi yakka shaxslargagina tegishli boʻlmay, umumnikidir, yaʼni muayyan til jamoasiga umuman taalluqyai boʻladi. nutq kishi tafakkuri, uning ongi bilan chambarchas bogʻliqdir. nutqda kishining oʻy-fikrlari shakllanadi va mavjud boʻladi. nutq tufayli va nutq asosida borliqni umumlashgan holda mavxumiy aks ettirish, individuallik doirasidan chiqib, jamoatchilik mahsuliga aylanadigan mantiqiy tushunchaviy fikrlash mumkin boʻladi. nutq kishi ruhiyatining boshqa jihatlarini, uning sezgilari, idroki, xotirasi, oʻyxayollari, hissiyoti, irodasi va boshqalarning namoyon boʻlishi va amal qilishida, kishi ongining rivojlanishida ham kattaahamiyatga ega. Nutq qoʻllanish sohasiga qarab badiiy nutq, ilmiy nutq, rasmiy nutq kabi shakllarga ega boʻladi. Har qanday shaklda va har qanday holatda ham aniklik, ravonlik, soddalik, taʼsirchanlik nutqning eng muhim belgilari boʻlib qolishi kerak. Til va nutq. Nutqiy faoliyat turlari. Nutqning holati va uning tarkibiy qismlari. Nutq uchun asosiy talablar. Yüklə 26,85 Kb. Dostları ilə paylaş:
|