Mаvzu: orgаnik erituvchilаrdаn o’tkir vа surunkаli zаxаrlаnish (4 soat) аmаliy mаshg’ulotni o’qitish texnologiyasi

MUАMMONING DOLZАRBLIGI
Benzol va uning gomologlari lok va boʼyoqlar, qoramoy, poliamid qoramoylari sintezi uchun, plastmass, neylon, kauchuk, koʼpikli oʼchirgichlar, insektitsidlar, sulьfanilamid va pirazolin dori vositalari, portlovchi moddalar va b. uchun erituvchi va suyultirgich sifatida qoʼllaniladi. Benzol – bu alifatik uglevodorod birikma boʼlib, rangsiz, oʼziga xos hidli suyuqlikdir. Benzol nurni yaxshi sindiradi va xona haroratida tez parlanadi. 80,5 ºC darajada qaynaydi va muzlaganda kristall substantsiyaga aylanadi. Benzolning parlari havo bilan qoʼshilganda oson alangalanadigan aralashmani hosil qiladi. Suvdan tashqari, barcha erituvchi suyuqliklarda oson eriydi (xloroform, etanol, efir). Yogʼlar, moylar, qoramoylar, oltingugurt, alkaloidlar, yod, fosfor uchun erituvchi hisoblanadi. Bu ishlab chiqarishda qoʼllaniladigan eng koʼp tarqalgan aromatik uglevodorod hisoblanadi. Kimyoviy ishlab chiqarishda benzol erituvchi sifatida qoʼllaniladi. Bugungi kunda benzolni qoʼllashdan asosiy maqsad etilbenzol, kumol, siklogeksanni sintezida qatnashishidir. Bu moddalardan keyinroq dori-vositalari, boʼyovchi moddalar ishlab chiqariladi. Benzolning mumkin boʼlgan kontsentratsiyasi 0,05mg/l ni tashkil etadi.
Benzoldan zaharlanish xavfi asosan, uni ishlab chiqarilishi, saqlanishi, tashilishida ishtirok etadigan odamlar; benzol solingan sisternalarni yuvadigan odamlar; neftni qayta ishlash zavodlari ishchilari; neftь xaydashda ishtirok etuvchi shaxslar; nasoslar taʼmirchilari; boʼyoqchilar; plastmassa, kauchuk, rezina yonganida shikastlangan odamlarda kuzatiladi.
Benzol inson organizmiga nafas olinayotgan havo bilan birga par holatida kiradi. Nafas yoʼllari orqali kirishi moddaning asosiy singish yoʼli hisoblanadi. Ikkinchi oʼrinda teri orqali kirish hisoblanadi. Biroq bu yoʼl havo yoʼli orqali kirishga nisbatan ahamiyatsizroq hisoblanadi.
Benzol nima uchun zararli? Benzolning parlarini qisqa muddatda nafas bilan kirishi zaharlanishni keltirib chiqarmaydi. Zaharli moddaning uzoq muddatli aloqasi yoki yuqori oʼlchamdagi taʼsirida u qonga oʼtadi va organizmda aylanishni boshlaydi. Soʼngra, asosan, nafas yoʼllari, qisman buyraklar orqali chiqib ketadi. Emizikli ayollarda ona suti bilan ham ajraladi. Teri benzol bilan aloqasi natijasida quruq boʼlib qoladi, yoriqchalar, qichish, qizarish, shish va pufakli toshmalar paydo boʼladi.
Benzol organizmning barcha aʼzolari va tizimlariga toksik taʼsir koʼrsatadi. Zaharlanish surunkali va oʼtkir boʼladi. Oʼtkir zaharlanishda nafas olish tizimi, tomirlar,bosh miya, buyrak usti bezlari va jigar, surunkali zaharlanishda esa asosan qon hosil boʼlish tizimi kuchliroq zararlanadi. Benzol parlari bilan zaharlanishning toksik oʼlchami 319 mg/m³ hisoblanadi. Oʼlimga olib keladigan oʼlchami 5 daqiqa davomida 63803 mg/m³ nafas orqali kirishi hisolanadi. Ichga qabul qilishda 10-20 ml hajmi oʼlim holatiga olib keladi. Tizimli ravishda 0,12-0,19 mg/l oʼlchamining taʼsiri surunkali zaharlanishni yuzaga keltiradi.
Benzoldan tizimli zaharlanishda organizmga quyidagi taʼsir oʼtkaziladi: kantserogen; mutagen; homilaga zararli taʼsir; koʼpayish aʼzolariga salbiy taʼsir. Benzolning qoʼshimcha taʼsirlari: narkotik, tutqanoq chakiruvchi, V guruhi vitaminlari muvozanatining buzilishi.Benzoldan oʼtkir zaharlanish surunkali zaharlanishga nisbatan kamdan kam uchraydi.
Benzol – aromatik hidli suyuqlik boʼlib, spirt,efirlar, yogʼlar va lipoidlarda oson eriydi. Organizmga kirish yoʼllari: oʼpka orqali par koʼrinishida, zararlangan teri orqali. Organizmdan chiqish yoʼllari: nafas yoʼllari orqali oʼzgarmagan holatda, fenol va difenollargacha (gidroxinon, pirokatexin, oksigidroxinon) ishqorlangan benzol peshob orqali glyukuron kislotasi va oltingugurt birikmalari koʼrinishida chiqib ketadi. Benzolning MBK oʼrtacha 5mg/m³. Benzol gomologlari, galogeno-,amino- va nitrobirikmalarining oʼzining MBK si mavjud.
POTENTSIАL XАVFLI ISHLАB CHIQАRISH
Benzoldan zaharlanish xavfi boʼlgan kasblarga quyidagilar kiradi:
 benzol va uning gomologlarini sanoat va laboratoriya sharoitlarida ishlab chiqarish, saqlash, joʼnatish, tashish shuningdek, patologoanatomiya sharoitlarida qoʼllash;
 tsisternalar yuvuvchi ishchilar;
 neft qayta ishlash zavodlari ishchilari;
 neftь xaydash fraktsiyalarining tozaligini aniqlovchi laborantlar;
 nasos taʼminotining chilangar-taʼmirchilari;
 boʼyoqchilar;
 izolyatsiya xodimlari va b.

BENZOL VА UNING GOMOLOGLАRIDАN ZАHАRLАNISH PАTOGENEZI

Benzoldan zaharlanish – kasbiy kasallik boʼlib, organizmga aromatik uglevodorodlarning kirishi oqibatida yuzaga keladi va qon tizimi, asab tizimini shikastlashi bilan tavsiflanadi.
Oʼtkir zaharlanishda benzol asosan markaziy asab tizimiga taʼsir etadi. Oʼtkir intoksikatsiyaning klinik holati narkotik moddalardan zaharlanish holatiga oʼxshash boʼladi.
Benzoldan surunkali zaharlanishning asosiy patogenezi gemopoezning yomonlashishi – qon hosil qiluvchi boshlangʼich hujayralar proliferatsiyasining buzilishi hisoblanadi. Аniqki, orqa miya zararlanishi ogʼirligi va darajasi benzol taʼsirining kuchliligi (benzol parlarining ishlab chiqarish binolarida havodagi kontsentratsiyasi) va davomiyligi (benzol taʼsiri ostidagi sharoitda ishlash muddati), shuningdek, organizm va qon hosil qilish aʼzolarining oʼziga xos xususiyatlariga ( qon tizimiga taʼsir koʼrsatadigan nasliy moyillik, avvaldan boʼlgan kasalliklar) bogʼliq boʼladi.
Organizmga kirgan benzol va uning gomologlari oʼtkir zaharlanish holatida qon, miya, jigar, buyrak usti bezlarida, surunkali zaharlanishda esa - asosan, yogʼ toʼqimalari va orqa miyada aniqlangan. Benzol va uning gomologlari – qonga taʼsir etuvchi zahar deb shartli ravishda talqin etilsa-da, polimorf zaharlar hisoblanib, asosan, orqa miya va asab tizimini zararlaydi. Benzol va uning gomologlari, hamda ular oqibatidagi oʼzgarishlarning taʼsir mexanizmi bir tomonlama tabiatga ega boʼladi, shu sababli quyida faqat benzol haqida gap boradi. Qon hosil boʼlish tizimi benzolning barcha uchchala qon tarkibi (leykotsitar, megakariotsitar va eritrotsitar) va ularning mikromuhiti (stromal hujayralar, hujayrasiz elementlar) dastlabki manbasi boʼlmish orqa miya qizil moddasining polipotent ustun hujayralariga bevosita toksik taʼsiri oqibatida buziladi, oqibatida ustun hujayralari miqdori kamayib ketadi, qon hosil boʼlishida ishtirok etuvchi V1 va V12 vitaminlarining miqdori pasayishi bilan bogʼliq, qon ivishi regulyatsiyasida ishtirok etuvchi S vitamini miqdori pasayishi va kapillyarlar devorlarining oʼtkazuvchanligi pasayishi ularning proliferatsiyasi va differentsiatsiyasi buzilishiga sabab boʼladi. Bundan tashqari, benzol, gemodepressor sifatida, lipidlar perekisli ishqorlanish, DNK sintezi, ishqorli fosforlanish jarayonlariga qoʼshiladi, bu vaziyat qon hujayralarining ishlab chiqarilish va yashab qolish mohiyatida nuqsonlar keltirib chiqaradi. Shuningdek, T-limfotsitlar va ularning mielopoezga depressiv taʼsirining antigen anglab oladigan funktsiyasining buzilishi bilan namoyon boʼladigan geodepressiya rivojlanishining autoimmun mexanizmlari ham katta ahamiyatga egadir.