mavzu. Pedagogik mahoratning asosiy komponentlari 2-mavzu. Oʼqituvchi faoliyatida pedagogik qobiliyat 15

Jamoatchilik fikri— ta’sir ko‘rsatishning qudratli usuli bo‘lib, bolalarning ijtimoiy foydali fao­liyatini g‘oyat har tomonlama va muntazam rag‘batlantirib borishni ta’minlaydi, jamoaning tarbiyaviy vazi­falarini ancha to‘liq amalga oshiradi. Bu usul jamoa a’zolarining ijtimoiy faolligini va o‘rtoqlarcha birdamligini rivojlantirishga yordam beradi.

Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullarini alohida-alohida tasvirlashga o‘tishdan oldin ularni muvaffaqiyatli qo‘llanishning umumiy qoidalarini qarab chiqamiz;
Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullaridan samarali foydalanishning zarur sharti pedagogning bolalarga bo‘lgan munosabatlarining chinakam insonparvarligidir. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullari o‘z tarbiyalanuvchilari taqdiriga beparvo bo‘lgan kishilar qo‘lida sof kasbkorlik vositalari majmui emas, bu usullar bir jamoa bo‘lib, yagona intilishlar, umumiy mas’uliyat bilan birlashgan jonli kishilarning jonli munosabatlaridir.
Qattiqlik va toshbag‘irlikni, rasmiy ma’muriyatchilikni o‘zining bolalar bilan munosabati normasiga aylantirgan kishilar haqiqiy pedagog bo‘lolmaydilar. Bizning sharoitimizda faqat pedagoglar bilan o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘rtoqlarcha munosabatlarni rivojlantirishga va mustahkamlashga qaratilgan yo‘lgina pedagogik ta’sir ko‘rsatishning asosi bo‘lishi mumkin. Binobarin u yoki bu usullarni qo‘llanish har bir holda bolalarning faoliyatida faqat jo‘z’iy o‘zgarishlarga olib kelib bo‘lmay, shu bilan birga hamisha pedagoglar bilan tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanishiga faol xizmat qiladi. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usulini qo‘llanishning ikkinchi umumiy qoidasi shundan iboratki, bu qoida oqilona tayyorlangan bo‘lishi lozim, uni qo‘llanish esa amalga oshirish uchun shart-sharoitning mavjudligini nazarda tutadi.
Bolalarning real imkoniyatlarini, ularniig tarbiyachi rag‘batlantiradigan ishlarni bajarish qobiliyatini hisobga olish pedagogik ta’sir ko‘rsatish vositalaridan foydalanishdagi shaxsiy yondashuvning mohiyatini tashkil etadi. Ba’zan u yoki bu pedagogik ta’sir natijasiz qoladi, chunki pedagog uning amalga oshirilishi uchun zarur moddiy vositalarning mavjud bo‘lishini oldindan ta’minlamagan bo‘ladi. Masalan, barcha o‘quvchilar ham ishga zarur bo‘ladigan asboblar bilan ta’minlangan emas, o‘qituvchi asa ularga navbatdagi topshiriqni bajarishni taklif qiladi. Pedagogik ta’sir ko‘rsatishni amalga oshirishda bolalarning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish kabi umumiy prinsiplarni izchillik bilan o‘tkazish ham muhim ahamiyatga egadir.
YUqorida aytib o‘tilganidek, ta’lim-tarbiya jarayonining u yoki bu usulini to‘g‘ri tanlash va uni qo‘llanishning muvaffaqiyati pedagogdan pedagogik vaziyatni bilish va hisobga olishni talab qiladi. Pedagogik vaziyat pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullari uchun o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usullarini muvaffaqiyatli qo‘llanish uchun zarur bo‘lgan hal qiluvchi shart-sharoitlarni aytib o‘tamiz. Bu avvalo tarbiyalanuvchi bilan pedagogning munosabatlaridir. Bu munosabatlar doimiy bo‘lib qolmaydi, ular o‘zaro muomala jarayonida birgalikdagi faoliyatda rivojlanadi va boyib boradi. SHu narsa mutlaqo ravshanki, o‘rtoqlarcha munosabatlarda ta’sir ko‘rsatish usullaridan biri ta’sirchan bo‘ladi, betaraf yoki salbiy munosabatlarda (bunday munosabatlar ham bo‘lishi mum­kin) boshqa usul, boshqa shakl kerak bo‘ladi.
So‘ngra tarbiyalanuvchilarning pedagog taklif qilgan faoliyatga munosabati muhim shartlardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, o‘quvchini oson va yechimli ish bilan shug‘ullanishga majbur qilish — boshqa gap, uning jiddiy, odatdan tashkari mehnatni bajarishiga erishish esa butunlay boshqa bir gap.
Ko‘p narsa tarbiyalanuvchining kollektivdagi mavqeiga borliq bo‘ladi. U hali yangi bo‘lishi, an’analar va o‘rtoqlarining qiliqlarini bilmasligi mumkin. Kollektiv hayotning hamma sohasida tajribasi bor bo‘lishi ham mumkin. Birinchi holda ham, keyingi holda ham tarbiyalanuvchiga ta’sir ko‘rsatish usuli bir xilda bo‘lishi mumkin emas.
Nihoyat, hamisha bolalarning ruhiy holatini hisobga olishga to‘g‘ri keladi, pedagog ularga biror topshirish bilan murojaat qiladi: bolalar quvnoq va vazmin bo‘lishlari, biror narsadan ranjib jahllari chindan bo‘lishi ham mumkin. Bu ham yana ta’sir ko‘rsatish shaklini tanlashga ta’sir qiladi.
Pedagogik vaziyat bilan u taqozo qilgan pedagogik ta’sir ko‘rsatish usulining biror shakli o‘rtasidagi bog‘lanish muhim ahamiyatga egadir. Bu aloqadorlikni tushunish tarbiyachilarga o‘z harakatlarida ko‘proq samaradorlikka erishish, ularni ongli ravishda rivojlantirish imkonini beradi.
Pedagogik ta’sir ko‘rsatishning ayrim usullarini qarab chiqishni talab usulidan boshlagan ma’kul.
Talab pedagogik ta’sir ko‘rsatishning boshlang‘ich usuli bo‘lib, tarbiyalanuvchilarning muayyan faoliyatini rag‘batlantirishni yoki to‘xtatishni va aniq amaliy hamda ahloqiy sifatlarini namoyon qilishni taminlaydi.
Talab qilish usuli bolalarning ko‘pgina ahloqiy sifatlarini shakllantirishga yordam beradi, lekin tarbiyalanuvchilarda o‘ziga nisbatan mas’uliyat va talabchanlikni rivojlantirishda alohida vazifani bajaradi.
YAgona pedagogik talablarni qarab chiqar ekanmiz, fakat bizning sotsialistik jamiyatimizdagina halkning ma’naviy-siyosiy birligini mustahkamlashda pedagogik talab tarbiyaning ta’sirchan usuliga aylanishini aytib o‘tgan edik.
Pedagogik ta’sir ko‘rsatish usuli bo‘lgan talabning ahamiyati nimadan iborat ekanligini qarab chiqamiz.
O‘qituvchi bolalar bilan ishlar ekan, binobarin, ularning faoliyatini tashkil etar ekan, o‘z ko‘rsatmalari bilan o‘quvchilarning ayrim harakatlarini rag‘batlantiradi. Ish jarayonida ularga muayyan mulohazalar bildiradi, tanbeh beradi yoki rag‘batlantiradi, yakun yasaydi. Uning ayrim buyruqlari qisqa va lo‘nda bo‘lib, sezilar-sezilmas majbur qilish rolini uynasa, boshqalari ancha keng tushuntirish yo‘l-yuriqlar shakliga ega bo‘ladi. Bir xillari o‘quvchilarni faqat ishga jabr qilish zarurati tufayli, boshqalari bolalarning ay­rim ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishiga to‘zatish kiritish ehtiyoji bilan vujudga kelgan; bir xillari o‘quvchilarning keraksiz va noto‘g‘ri harakatlarini to‘xtatsa, boshqalari muvaffaqiyatli harakatlarini mustahkamlaydi va qo‘llab-quvvatlaydi. O‘qituvchi tomonidan berilgan barcha ko‘rsatmalar va tushuntirishlar, mulohaza va tanbehlar pedagogik ta’sir ko‘rsatishning ana shu eng muhim usuln bo‘lgan talab qilishning turli shakllarida aytiladi. SHuning uchun ham mubolag‘a qilishdan qo‘rqmay aytish mumkinki, pedagogning talabisiz o‘quvchilarning o‘quv va ijtimoiy foydali faoliya­tini tashkil etishni tasavvur etib bo‘lmaydi.
Tajribali pedagog bolalar ho‘zuriga keng harakatlar dasturi bilan birga boradi, o‘z tarbiyalanuvchilaridan har biri qachon nima qilishini aniq va muayyan tarzda biladi. Zero, talablar ana shu dasturni ular­ning ishlari va xatti-harakatlarida amalga oshirish vositasidir, xolos.
Talablar bolalar kollektivi bilan ishlashning boshlang‘ich davrida, dastlabki darslarda ayniqsa muhim rol uynaydi. Ana shu bosqichda sinfda ishlarning qanday borishi, u yoki bu harakatlarning o‘quvchilar tomonidan qanchalik aniq bajarilishi ham, o‘qituvchining o‘quvchi bilan munosabatlari qanday yo‘lga qo‘yila boshlashi ham, bolalar uni obro‘li o‘rtoq — u O‘ rahbarlari deb e’tirof qiladilarmi yoki yo‘qmi, — bo‘larning hammasi tarbiyachining talablariga nihoyatda bog‘liqdir.
SHunday qilib, bolalar bilan ishlashning boshlang‘ich davrida va ular faoliyatining yangi-yangi turlarini tashkil etishda pedagogning talablari bolalarning zarur xatti-harakatlarini rag‘batlantarishning muhim vositasi hisoblanadi, shuningdek noma’qul va foydasiz harakatlarning oldini olish va to‘xtatish vositasi ham bo‘ladi. Talabning asosiy guruhlari va shakllarini qarab chiqamiz.
Pedagogning talablari bevosita talablar bo‘lishi mumkin, bunda ular shunday bolalarga qaratilgan bo‘ladiki, tarbiyachi ulardan muayyan harakatlarga erishishni kutadi yoki pedagogning talablari vositali talablar bo‘ladi, bunda o‘qituvchi o‘z talablari bilan bolalarda o‘z o‘rtoqlariga nisbatan navbatdagi talablarni keltirib chiqaradi.
Biz avvalo talabning asosiy shakllarini ta’riflashga o‘tamiz, bu usulning u yoki bu shaklini tanlash pedagogik vaziyatni hisobga olish bilan borliqdir. Bevosita talablar uchun pedagogik vaziyat ikkita asosiy shartdan, ikki omildan vujudga keladi. Birinchi omil — kimdan talab kilinsa, o‘shaning talab qiluvchiga bo‘lgan munosabatidir. Ikkinchi omil —bu tarbiyalanuvchining pedagog rag‘batlantiradigan faoliyatga munosabatidir. Umuman olganda bu munosabatlarni biz ijobiy, betaraf va salbiy munosabatlar deb ta’riflaymiz, holbO‘qi amalda bu munosabatlarning juda ko‘pdan-ko‘p ko‘rinishlari ham bo‘lishi mumkin.
Endi talab shakllariga to‘xtalib o‘tamiz. Talab to‘ppa-to‘g‘ri bo‘lishi mumkin, bunda o‘qituvchining murojaati «SHunday va faqat shunday qil» formulasi buyicha kat’iy, dadil oxangda ifodalangan aniq ayon ko‘rsatmaga ega bo‘ladi. Bunday holda bolalarga harakatga undovchi omil talabning o‘zi hisoblanadi.
To‘ppa-to‘g‘ri talab jamoa bilan ishlashning birinchi bosqichida ayniqsa ta’sirchan bo‘ladi. Buni bir adib ko‘rsatib o‘tgan edi: «Samimiy, oshkora, ishonarli, qizg‘in va qat’iy talab bo‘lmasa, jamoani tarbiyalashni boshlab bo‘lmaydi, binobarin, kimda-kim ikkilanuvchilardan, berilgan vadalarni shuvab ketuvchilardan ish boshlashni uylasa, u xato qilgan bo‘ladi».
Pedagog bolalar uchun yangi bo‘lgan faoliyatni tashkil etayotgan joyda ham to‘ppa-to‘g‘ri talab zarurdir. Bu yerda to‘ppa-to‘g‘ri talabning ta’limning boshlang‘ich metodi bo‘lgan yo‘l-yuriq berishga o‘xshab ketishi o‘ziga e’tiborni jalb qiladi. SHuni ham aytib o‘tamizki, to‘ppa-to‘g‘ri talab ko‘pincha o‘quvchining pedagogga yoki u boshlagan faoliyatga betaraf munosabatda bo‘lishi sharoitida ishlatiladi. Bunday vaziyatda to‘ppa-to‘g‘ri, bevosita talabning quyidagi qoidalariga rioya qilish ayniqsa muhimdir.