Mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor (1 ma’ruza) Reja

Shaxsning 
tuzilishini tarkib toptiradigan ikkinchi bir qismni – interindivid. Shaxsiy 
fazilatlarning namoyon bo‘lishi guruh tarzidagi o‘zaro munosabatlarning 
namoyon bo‘lishi sifatida, guruh tarzidagi namoyon bo‘lish esa shaxsning 
o‘zini namoyon qilishining aniq shakli sifatida yuzaga chiqadi
. 
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxs-ning o‗zini namoyon 
qilishining barcha jihatlarini aks ettira olmaydi.
Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir qismni - metaindivid 
(individning ustki ko‘riniish) kichik tuzilishini ham alohida ko‘rsatish 
imkoniyati mavjuddir
. 
Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashqariga chiqarilib qolmasdan, 
balki uning boshqa individlar bilan «shu erda va endilikda» mavjud bo‗lgan 
aloqalaridan ham tashqarida joylashtiriladi. Bunday xolda subhektning o‗z 
faoliyati yordamida bilib yo bilmasdan boshqa kishilarga o‗tkazadigan 
«jamg‗armalari» psixologning diqqat markazida bo‗ladi. Bu bilan individ shaxs 
sifatida o‗zi bilan u yoki bu darajada bog‗liq odamlarning aqliy va hissiy-irodaviy 
jihatlarida faol tarzda hosil qilinadigan tub o‗zgarishlar subyekti bo‗lib xizmat 
qiladi. Ga subyektning boshqa individlarga taosir o‗tkazishi chog‗idagina emas, 
balki bevosita bir lahzalik o‗zaro birgalikda harakat qilish chegaralaridan 
tashqarida ham o‗zligini boshqalarda o‗ziga xos davom ettirishdsk faol jarayon 
haqida bormoqda. Subyektning o‗zligiki boshqa individda davom etgirishdan, 
boshqa kishilarga o‗tkazilgan «jamg‗armalar» hisobiga o‗zining shaxs sifatida 
boshqalar «ko‗ngildagidek» o‗rnashib qolishi tahminlashdan iborat bo‗lgan bu 
jarayon personalizatsiya (personajlashtirish) degan nom olgandir. 

---

«Shaxs» va «individuallik» tushunchalari qanchalik darajada birlikdan iborat 
bo‗lganiga qaramay, bir-biriga mos kelmasligining o‗zi ham shaxsning tuzilishini 
kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan 
allaqanday shakl sifatida tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi. «Shaxs» va 
«individuallik» tushunchalari (xuddi «individ» va «shaxs» tushunchalari singari) 
aynan bir-biriga o‗xshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiatan ijtimoiy 
munosabatlar subyekti sifatida, individnnng sistemasi tarzidagi sotsial fazilat 
sifatida qaraladigan G‗arb psixologiya shaxs bilan individuallikning strukturasi
bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik maktablar va 
yo‗nalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi aniq ta‘riflab berilsa bas, 
bukishining shaxsini to‗laligicha o‗z ichiga oladiva ta‘riflab beradi, degan nuqtai 
nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar maxsus shaxsiy so‗roqnomalarni 
qo‗llashadi (bular sinaluvchining o‗ziga, o‗zining individual-shaxsiy fazilatlariga 
o‗zi baho berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan o‗ziga xos 
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini tahlil qilgan va so‗roq natijalarini 
matematik amallar vositasida qayta ishlagan holda tadqiqotchi biron bir hislatning 
(tipning) ana shu hislatga mos keladigan darajasida namoyon bo‗lishining sonlar 
bilan ifodalanadigan belgisiga ega bo‗ladi. Lekin bunday metodlar yordamida nari 
borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur qilish mumkin. Biroq kishi 
jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning «yaxlit birligida» shaxsni har tomonlama 
tavsiflab bo‗lmaydi. 
Haqiqatda esa, agar shaxs hamisha o‗zining aniq sotsial muhiti bilan «haqiqiy 
munosabatlari» subyekti sifatida namoyon bo‗lishi inobatga olinadigan bo‗lsa, 
«shaxsning tuzilishiga aniq sotsial guruhlar va jamoalar faoliyati va munosabatida 
tarkib topadigan ana shu «haqiqiy munosabatlar» va aloqalar muqarrar tarzda 
kiritilishi shart.
Jumladan, psixologiyada individuallikning ko‗gina hislatlari- moslashuvchanlik, 
tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniqlantandir. 
Bular jamlanib individning o‗ziga xosligini ko‗rsatadi. Bu psixologik hodisalar o‗z 
mohiyatiga ko‗ra o‗zaro munosabatda bo‗lib, oshkorayoki oshkora bo‗lmagan 
holda allaqanday muhitning mavjudligini taqozo etadi. Shaxs itxn ana shunda 
muhitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va hokazolarni 
namoyon qiladi. Bordiyu, agar ‗damlarning individual fazilatlari bu tadqiqotlarda 
izchil, o‗zgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bo‗lsa,- u holda 
sotsial muhit o‗zgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmuksiz, «umuman 
muhit» sifatida tasavvur qilinadi. Sotsial muhitnnng «shaxs-muhit»dan iborat 
o‗zaro munosabatiga qiyosan anhana bo‗lib qolgan mexaiistik tarzda talqin 
qilinishi muhitni yo faol shaxsning o‗z kuch-g‗ayratlarini ishga soladigan 
mpaydon sifatida, sxud guruh tarzida shaxsga tazyiq ko‗rsatuvchi kuch sifatida 

---

izohlaydi. Shaxsning va uni qurshab turgan sotsial muhitning o‗zaro birgalikdagi 
harakatining faol xususiyati to‗g‗risidagi tasavvur g‗arb fanida na shaxs 
psixologiyasining nazariy qismlari to‗qimalariga va na shaxsni tadkiq etishning 
psixologik metodlariga kiritilmagandir. 
Lekin sotsial muhitga nisbatan «umuman muhitga» bo‗lgani kabi yondashuv 
shaxs yashaydigan, harakat qiladigan va rivojlanadigan hamda sotsial jihatdan bir-
biriga bog‗liq o‗zaro munosabatlar sistemasiga dahli bo‗lmagan umuman shaxs 
haqidagi nazariy tasavvurni keltirib chiqardi. G‗arbning an‘anaviy shaxs 
psixologiyasi qurol qilib olgan barcha shaxsiy so‗roqnomalar o‗sha shakllanmagan 
(amorf) sotsial muhitga qarab tuzilgan bo‗ladi. 
Shu bilan birga aniq sotsial guruh sharoitlarida indnvidual-psixologik fazilatlar 
shaxsning unga hamisha ham mos kelavermaydigan fe‘l-atvori shaklida mavjud 
bo‗ladi. Kishining individualligi birgalikdagi aniq faoliyat va munosabatning 
guruh rivojlanishining muayyan darajasi uchun xarakterli bo‗lgan sharoitlarida 
jiddiy ravishda qayta o‗zgaradi. Bunday sharontlarda individual-psixologik 
xususiyat shaxsiy fazilat, shaxslararo munosabatning jihati sifatida o‗zgaradi. Bu 
gipoteza hozirgi aytda tekshirilgan va qator aniq ilmiy ishlarda tasdiqlangan. 
Bir tadqiqotning vazifasi, jumladan, yuqorida ko‗rsatilgan gipotezani shaxsnnng 
hislati sifatidagi gaga ko‗nish (moslashuvchanlik) ‗datiga moslab, shunnngdek 
bunda qarama-qarshi hodisaga guruhdagi shaxslararo munosabatlarning hodisasi 
sifatida jamoaning o‗zini o‗zi belgilashiga moslab tekshirishdan iborat qilib 
qo‗yilgan edi. Gipoteza tajribaning quyidagicha tartibida aniqlashtirildi. Real 
tarzda mavjud bo‗lgan bir qancha guruhlar guruh tarzida rivojlanishning hali 
uyushmagan guruhdan tortib to jamoaga qadar darajalar ierarxiyasini hosil qiladi. 
Har bir guruhda sinaluvchilarning uchdan bir qismiga yaqini, tajriba 
mahlumotlariga qaraganda, guruhning uyushganligi darajasiga bog‗liq bo‗lmagan 
holda ahamiyatsiz vaznyatda moslashuvchanlnkka mayillik ko‗rsatishdi. Shaxsiy 
so‗roqnomalarning ma‘lumotlari ham ana shundan dalolat beradi. Hamma ga 
sinaluvchilar rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan guruhlarda jamoaning o‗zini-o‗zi 
belgilash hodnsasini aniqlash maqsadida o‗tkaziladigan tajriba sharoitida o‗zlarini 
qanday tutishlarida edi. Tajriba mahlumotlari rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan 
va o‗zlariga nisbatan uncha ahamiyatsiz taosir o‗tkazilganda guruh tarzidagn 
tazyiqqa ko‗nadm degan xulosaga kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa 
qadriyatlarni himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi 
qobiliyati mavjudligini ko‗rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‗z bilan aytganda, 
gaga ko‗nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa a‘zosi sifatida individning 
shaxsida tubdan o‗zgarib qolishi mumkin. Guruhlarga kiradigan individlar 
jamoaning o‗zini-o‗zi belgilash kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa qadriyatlarni 
himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi qobiliyati 

---

mavjudligini ko‗rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‗z bilan aytganda, gaga 
ko‗nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa a‘zosi sifatida individning 
shaxsida tubdan o‗zgarib qolishi mumkin. 
Boshqa tadqiqotlarda kishi individualligining ekstraunitivligi (o‗zining xususiy 
muvaffaqiyatsizliklari uchun aybni boshqa ‗damlarga ag‗darish mayli) kabi belgisi 
yaxshi jamoa a‘zosining fe‘l-atvoriga xos bo‗lish-bo‗lmasligi, yaoni bu uning 
shaxsida muqarrar namoyon bo‗lish-bo‗lmasligi aniqlandi. oldiniga maxsus shaxs 
testi yordamida ekstraunitivligi yaqqol sszilib turgan sportchilar (sportning 
o‗ynaladi ga turlariga oidkomandalarning a‘zolari orasida ular juda ham ko‗chilik 
edi) guruhi aniqlandi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun etakchi 
hisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oidfazilatlarni aniq ko‗rsatib 
beradigandek tuyuladi. Haqiqatda esa sportchilarning yaxshi uyushgai guruhlarida 
(haqiqiy jamoalarda), shaxsiy test ma‘lumotlariga bin‘an ekstraunitiv shaxslar o‗z 
komandasi a‘zolariga nksbatan jamoaning aynan bir xil bo‗lib qolishiga qaratilgan 
munosabatda bo‗la boshlashibdi, yaoni shaxsnig ekstraunitiv belgisiga tamomila 
qarama-qarshi fazilatni namoyon qilishibdi, 
Shunday qilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga qaraganda 
keng ekanligi shubhasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, uning 
individualligini ko‗rsatadigan va faqat ehtirosda, ichki qiyofada qobiliyatlarda va 
hokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishinigina emas, 
balki shaxsning rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan guruhlarda, ana shu guruh 
uchun etakchi hisoblangan faoliyat orqali ifodalanadigan individlararo 
munosabatlarda o‗zini namoyon etishini ham qo‗shish shart. Psixologiyasi nuqtai 
nazaridan olganda, individuallik tarzidagi shaxsni tadqiq etish natijasida olingan 
ma‘lumotlar individlararo munosabatlar subyekti sifatidagi shaxsning ta‘rifiga 
bevosita kuchirilishi mumkin emas: individul-tipik xususiyat shaxs yashayotgan va 
shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning 
bilvosita ifodasn hisoblangan faoliyatning xarakteri, qadriyatlari va maqsadlariga 
bog‗liq tarzda jiddiy ravishda turli xil ko‗rinishda namoyon bo‗ladi. 
Inson shaxsi tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning o‗zaro nisbati 
masalasi hozirgi zamon psixologiyasidagi eng murakkab va mun‘zarali 
masalalardan biridir.