11-12-mavzu. Shaxs ijtimoiylashuvi va ijtimoiy xulq-atvor
(1-
ma’ruza)
Reja:
1.
Shaxs haqida tushuncha.
2.
Shaxsning himoyalanish mexanizmlari.
3.
Shaxs psixologik strukturasi.
4.
Shaxs nazariyalari (G.Ayzenk, Z.Freyd, K.Rodjers, A Maslou).
(2-ma’ruza)
1.
Shaxsning o‗zini o‗zi baholashi.
2.
Shaxsning o‗zini o‗zi nazorat qilishi va boshqarishi.
3.
Ijtimoiy institut inson faoliyatining muhim sohalarini
tartibga soluvchi obyekt
sifatida.
4.
Shaxs ijtimoiylashuvida ijtimoiy status va ijtimoiy xulq-atvorni o‗rni.
5.
Ijtimoiy ustanovka haqida tushuncha.
Tayanch iboralar:
Individ, shaxs, individuallik, shaxs faolligi, shaxs tuzilishi,
interindivid, intraindivid, metaindivid,
endopsixika, ekzopsixika, «Men»
strukturasi,men kontseptsiyasi, Real ―men‖, ideal ―men‖, empirik «Men»,
jismoniy shaxs, sotsial shaxs, ma‘naviy shaxs, egoizm, altruizm, o‗z-o‗zini
boshqarish, o‗z-o‗zini namoyon qilish, o‗z-o‗zini ifodalash, o‗z-o‗zini e‘tirof
etish, yo‗nalishlari,
hayotiy pozitsiyasi, shaxsning yo‗nalganligi, dunyoqarash,
qishiqish, ideallar, e‘tiqod, ustanovka
Shaxsning turli fanlar nuqtai nazaridan o‗rganilishi. Shaxs muammosi va
fanning metodologik darajalari. Shaxsga nisbatan evolyutsion tarixiy va tizimli
yondashuv. Shaxs fenotipik xususiyatlarining ontogenezda rivojlanishi. Inson
tabiatini evolyutsion jihatdan tadqiq etish.
Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (
lotincha individ —
ajralmas, alohida zot degan ma’no anglatadi)
, shaxs, individuallik (yakkahollik)
tushunchalari orqali aks ettiriladi.
Individ -chaqaloqning inson zotiga mansubligini tasdiqlaydigan fakt.
Katta
yoshdagi ruhiy sog‗lom (esi-hushi joyida)
odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‗q,
oddiy malakalarni o‗zlashtira olmaydigan akli zaiflar ham individlar deb ataladi.
Biroq bulardan birinchisinigi-na shaxs deb atash an‘ana tusiga kirib qolgan, chunki
o‗sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy
taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‗la oladi. Individ sifatida yorug‗ dunyoga
kelgan odam ijtimoiy muhit ta‘sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun
bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‗idanoq
individ
muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo
munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‗lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar
yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan ta-nisha boradi.
Ijtimoiy qurshov (oila a‘zolari, mahalla ahli, ja-moatchilik,
ishlab chiqarish
jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og‗ushida, ularning qalb to‗risida)
odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning
ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‗liq bo‗lmagan har xil xususiyatli
munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.
Jahon psixologiyasi fanida onda-sonda uchrab turadigan shaxsni ijtimoiy
muhitning sust mahsuli deb tushuntirish va unda faollikni inkor etish o‗ta bahsli
fikrdir. Shuni alohida ta‘kidlab o‗tish kerakki, shaxsning
ijtimoiy tajribani
o‗zlashtirish jarayoni odamning o‗zicha amalga oshirayotgan faoliyatiga va uning
bilan qanday maqsad ko‗zlayotganiga nisbatan munosabatini aks ettiruvchi ruhiy
dunyosi orqali namoyon bo‗ladi. Odatda, faollik shaxsga xos xulq-atvor, faoliyat,
muomala motivlarida, ustanovkalarida, amaliy ko‗nikmalarida ko‗zga tashlanadi.
Boshqacha so‗z
bilan aytganda, faollik shaxsning atrof-muhitdagi voqelikni
egallashga intilgan sa‘y-harakatlarda vujudga keladi. Shaxsning faolligi uning o‗z
istiqboli uchun yo‗l-yo‗riq tanlashda, uni o‗zlashtirishda, hayotda o‗z mavqei va
o‗rnini topishda gavdalanadi.
Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda har
xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkonitiga ega. Hayotda biron bir tanbeh
berishning o‗zi kimdadir ruhiy hisni uyg‗otsa
boshqa birining sirtiga ham
yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta‘sir qiluvchi barcha tashqi
qo‗zg‗atuvchilar ijgimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari
(tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig‗indisi
bilan boyitilishi
evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‗ladi.