mavzu soat juftlik Ijtimoiy psixologiyaning asosiy zamonaviy yo‘nalishlari. Reja

2. Psixoanalitik konsepsiya 6. E.Shpranger tipologiyasi
3. Interaksionizm 7. K.K.Platonov tamoyili
4. Kognitivizm 8. Maslou piramidasi

1. 
   Ijtimoiy psixologiyada psixoanalitik konsepsiya.
   

Psixoanaliz doirasida ijtimoiy psixologik tadqiqotlar E. Fromm va Dj.Salliven ishlari bilan bogʻliq bixevioristlardan farqli oʻlaroq bu yerda eksperimentlar ikki kishi emas, balki koʻpchilik ishtirokida oʻtkazila boshladi. Ularning izdoshlari (V.Bayon, V.Bennis, G.Sheparde, V.Shutk) oʻtkazgan tadqiqotlar tufayli hozirgi kunda ham katta qiziqish bilan oʻrganilayotgan kichik T—guruhlar psixologiyasi yaratildi. Unda guruh sharoitida bir odamning boshqalarga taʼsiri, guruhning ayrim individlar fikrlariga taʼsiri kabi masalalar ishlab chiqildi va ijtimoiy psixologik treninglar oʻtkazishga asos solindi.
Ma’lumki, shaxsni ko‘plab fanlar turli xil tomondan o‘rganadi. Bir yo‘nalish biologik bo‘lsa, boshqasi – sotsiologik, yana bir turi individual psixologik va nihoyat, yana bir yondashuv ijtimoiy-psixologikdir.
Biologik nuqtai nazardan shaxs taraqqiyoti individ nasliy jihatdan orttirgan genetik dasturlarning amalda ro‘yobga chiqishi tarzida tasavvur etiladi. Sotsiologik yondashuv shaxsning madaniy-tarixiy muhit ta’sirida kamol topishini tan oladi. Ulardan farqli individual-psixologik yondashuv shaxsning rivojlanishiga uning tana tuzilishi yoki konstitutsional jihatlari va asab tizimi tipining ta’siri borligini ta’kidlab, o‘rganadi. Shaxsni o‘rganishning ijtimoiy-psixologik yondashuvi uni ijtimoiylashuning bevosita mahsuli sifatida qarab, uning ijtimoiy - psixologik tizimini bevosita o‘rab turgan ijtimoiy muhit ta’sirida o‘rganadi. Bu borada bir qancha olimlarning o‘ziga xos nuqtai nazarlari ham mavjud. Masalan, K.K.Platonov shaxs tizimida to‘rtta asosiy jabhani ajaratadi:
1) Shaxsning yo‘nalganligi va munosabatlari tizimi: uning mayllari, xohish-istaklari, qiziqishlari, layoqati, ideallari, dunyoqarashi, e’tiqodi kabilarni o‘z ichiga oladi. Bu tizimdagi xususiyatlar ijtimoiy xarakterga ega bo‘lib, ular insonning jamiyatda yashashi, undan oladigan tarbiya shakllari, mafkuraviy muhit asosida shakllanadi.
2) Shaxsning individual ijtimoiy tajribasi: bu jabhadagi sifatlar inson hayoti mobaynida orttiradigan bilimlari, malaka va ko‘nikmalari asosida namoyon bo‘ladi. Bu sifatlar ijtimoiy xarakterli bo‘lib, ko‘proq ta’lim jarayonida shakllanadi.
3) Inson psixik jarayonlarining individual xususiyatlari: xotira, idrok, sezgilar, tafakkur, qobiliyatlar kabi bir qarashda tug‘ma omillarga bog‘liq xususiyatlar inson umri davomida takomillashishi va uning boshqa ijtimoiy sifatlari ta’sirida individual o‘ziga xoslik kasb etishi mumkin.
4) Biologik xususiyatlarga bog‘liq shaxs sifatlari: bunga shaxsning tipologik, yoshiga oid, jinsiy xususiyatlari kiradi va u ko‘pincha bioijtimoiy omillar sifatida qaraladi.
Sotsial psixologiya uchun har bir shaxsning qay tarzda o‘z hayot yo‘lini belgilashi va jamiyatda shaxslararo munosabatlardagi maqomi – statusi muhimdir. Bu borada uni o‘rab turgan katta – makro ijtimoiy borliq hamda mikro – kichik ijtimoiy borliqning ta’sirlarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Shaxsga ta’sir etuvchi makro muhit – bu inson umri o‘tadigan va hayoti mobaynida unga ta’sir etadigan tabiiy, ijtimoiy va ijtimoiy shart-sharoitlar majmuidir. Ya’ni, bizni o‘rab turgan jami borliq o‘zining o‘zgaruvchan va nisbatan barqaror shart-sharoitlari bilan bizning dunyoqarashimiz, fikrlash tarzimiz, qadriyatlarimizning shaklanishiga ta’sir ko‘rsatadi.
Shaxsni ijtimoiy-psixologik nuqtai nazardan tiplarga bo‘lish ko‘p holatlarda uning odamlar bilan o‘rnatadigan munosabatlari xarakteriga qarab amalga oshiriladi. Amerikalik psixolog A.Maslou bir inson boshqasiga xuddi o‘ziga munosabatda bo‘lganday qarasa, u ikkinchi boshqalarga kibr bilan, xuddi buyum yoki hodisaga qaraganday munosabat bildirishi mumkin, deb odamlar o‘rtasidagi farqning muqarrarligini isbotlagan edi. E.Shostrom A.Masluo fikrini rivojlantirib, birinchisini aktualizator, ikkinchisini manipulyator, ya’ni, o‘z manfaatiga bo‘ysundiruvchi, boshqaruvchi deb ta’riflaydi. Shu kabi turli insoniy munosabatlarni tahlil etgan olimlar shaxsning tipologiyasiga o‘zgacha qaraydilar. E.Shpranger taklif etgan tipologiyada shaxs turli hayotiy qadriyatlar doirasida ta’riflanadi: iqtisodiy, estetik, ijtimoiy, siyosiy, diniy. Amerikalik Xorni esa shaxsni boshqalar bilan muloqot ob`yekti sifatida qarab, uning uch toifasini farqlaydi:
1. Odamlarga orientatsiya (mos keladigan tip) munosabatlar uslubi sifatida qaramlik, qat'iyatsizlik va yordamsizlikni taklif qiladi. Bunday odamni sevish, himoya qilish va boshqarish kerak. Ularning o'zaro munosabatlardan ko’zlagan maqsadi yolg'izlik va foydasizlik tuyg'ularidan qochishdir. Biroq, xushmuomalalik va qaramlik niqobi ostida, bostirilgan dushmanlik, o'zini agressiv tutish istagi yashirin bo'lishi mumkin.
2. Odamlardan orientatsiya (alohida tip) odamlarga qiziqishning etishmasligi, ajralish, yaqin shaxslararo munosabatlardan qochish bilan tavsiflanadi. Bunday odamlar yolg'izlik, mustaqillik va o'zini o'zi ta'minlash istagi bilan ajralib turadi.
3. Odamlarga qarshi orientatsiya (dushmanlik tipi) - hukmronlik, boshqa odamlarga dushmanlik va ulardan foydalanish istagi bilan ajralib turadigan xatti-harakatlar uslubi. Hayot hammaning hammaga qarshi kurashi sifatida qaraladi. Barcha xatti-harakatlar o'z obro'sini, mavqeini oshirish yoki shaxsiy ambitsiyalarini qondirishga qaratilgan.
K. Xorneyning so'zlariga ko'ra, nevrotik ehtiyojlar asosiy xavotirni qoplash strategiyasi sifatida ishlaydi; ular xavfsizlik, yordam va dushmanlik hissiyotlaridan foydalanishga xizmat qiladi. Barcha odamlarga xos bo'lgan bu ehtiyojlar har kimning hayotida muqarrar bo'lgan begonalashish, dushmanlik va kuchsizlik tuyg'ularini yengishga yordam beradi. Sog'lom odam ularni o'zgartirish, mavjud sharoitlarga muvofiq o'zgartirish qobiliyatiga ega. Nevrotik odam bu ehtiyojlardan egiluvchan foydalanishga intiladi. Darhaqiqat, ba’zi nevrotik xatti-harakatlar borki, har qanday vaziyatda ularni shaxsning hozirgi momentning o'ziga xosligi bilan bog'liq bo'lmagan holda amalga oshiradi. K. Xorni har biri ma'lum bir xatti-harakat turiga mos keladigan nevrotik ehtiyojlar yoki nevrotik tendentsiyalar deb nomlangan o'nta strategiyani tavsifladi.
1. Sevgi va ma'qullashda. "Sevilishga to'ymas istak va boshqalar tomonidan hayratga tushadigan narsa; tanqidga, rad etishga yoki dushmanlikka nisbatan sezgirlik va sezgirlikni kuchaytiradi.
2. Yetakchi sherikda. "Boshqalarga haddan tashqari qaramlik va rad etilish yoki yolg'iz qolishdan qo'rqish; sevgiga haddan tashqari baho berish - muhabbat hamma narsani hal qilishi mumkinligiga ishonish.
3. Aniq cheklovlarda. "Cheklovlar va belgilangan tartib birinchi o'ringa ega bo'lgan turmush tarzini afzal ko'rish; talabchanlik, ozgina narsadan qoniqish va boshqalarga bo'ysunish.
4. Hokimiyatda. "Boshqalarga hukmronlik qilish va ularni boshqarish o'zi uchun maqsad; zaiflik uchun nafrat.
5. Boshqalarni ekspluatatsiya qilish. "Boshqalar tomonidan ekspluatatsiya qilinishidan qo'rqish yoki ularning ko'zlariga" soqov "bo'lib qarashdan qo'rqish, lekin ularni chetlab o'tish uchun hech narsa qilishni istamaslik
6. Jamoatchilik e'tirofida. "Boshqalar tomonidan hayratga tushadigan narsa bo'lishga intilish; o'z obro'si ijtimoiy mavqeiga qarab shakllanadi
7. O'ziga qoyil qolish bilan. "Kamchilik va cheklovlardan mahrum bo'lgan, o'zining bezakli qiyofasini yaratishga intilish; boshqalarning iltifotlari va xushomadlariga ehtiyoj.
8. Ambitsiyada. "Oxir oqibatlarga qaramay, eng yaxshi bo'lishga intilish; muvaffaqiyatsizlikdan qo'rqish
9. O'z-o'zini ta'minlash va mustaqillik sharoitida. "Har qanday majburiyatlarni o'z zimmasiga olish bilan bog'liq bo'lgan har qanday munosabatlarga yo'l qo'ymaslik; har kimdan va hamma narsadan uzoqlik
10. Qusursuzlikda va inkor etilmaslikda. "Axloqan benuqson va har jihatdan benuqson bo'lishga urinishlar; mukammallik va fazilat taassurotlarini saqlab qolish.