Mavzu: Soliqlarni to’lashdan bosh tortish va bo’yin tovlash Reja

1. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashning mohiyati va sabablari.

Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash ko‘pchilik xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni faoliyat yuritish normasiga aylandi. Soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash qoidalar va qoidalarga rioya qilish bilan amalga oshiriladi, shu bilan birga soliq qonunchiligidagi har qanday bo‘shliqlarni topib, bunday kamchiliklardan foydalanadi. O‘zbekiston soliq qonunchiligida “soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash – soliq olinadigan foydani (daromadni) yoki soliq solinadigan boshqa ob’ektlarni qasddan yashirish, kamaytirib ko‘rsatish, shuningdek, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lashdan boshqa tarzda qasddan bo‘yin tovlash, shuningdek, daromadlar to‘g‘risida deklaratsiya taqdim etmaslik yoki unga atayin noto‘g‘ri ma’lumotlarni kiritish” tushunchasidan foydalaniladi.

Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash va xufiyona iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish faktlarini aniqlashda yordam bergan shaxslarni moddiy rag‘batlantirish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida ID-6984 O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining qarori Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash bilan samarali kurashish uchun, birinchi navbatda, nega ko‘pchilik soliq to‘lovchilar uni to‘lashdan bo‘yin tovlashni tanlashlari sababini aniqlab olish muhimdir. O‘zining iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra soliqlar har bir fuqaroga beriladigan ijtimoiy boyliklar evaziga ixtiyoriy to‘lovlardir. Ammo amaliyotda masalaning bunday hal etilishiga bir necha sabablar to‘sqinlik qiladi. Birinchidan, “biletsiz” muammosi yuzaga keladi. Ba’zi individlar soliqlarni to‘lashdan bosh tortish maqsadga muvofiq, deb hisoblaydilar, bunga sabab ko‘pgina soliq to‘lovchilar fonida ularning bunday faoliyati sezilmaydi, va taqdim etiladigan ijtimoiy boyliklar hajmiga ham ta’sir ko‘rsatmaydi, degan hayol bo‘ladi. Ikkinchidan, texnik sabablarga ko‘ra katta guruhlarda hamjihatlik bilan qaror qabul qilishning iloji yo‘qdir. Ko‘pchilikka bo‘ysunish qoidasi esa soliq diskriminatsiyasi uchun ob’ektiv shart-sharoit yaratadi va jabr ko‘rgan soliq to‘lovchilarni ijtimoiy xarajatlarni moliyalashtirishda ishtirok etishda ijtimoiy adolat va iqtisodiy samara nuqtai nazaridan bo‘yin tovlashga undaydi. O‘tish iqtisodiyotlarida ushbu holat demokratik institutlarni samarasizligi, mulk va shartnoma himoyasi bo‘shligi, korrupsiya, fiskal siyosatning tor guruhlar manfaatlaridan kelib chiqib olib borilishi, tadbirkorlik faoliyatini noadekvat, ya’ni nomuvofiq tartibga solish, biznes uchun qulay muhitning yetarli emasligi kabilar bilan chuqurlashadi.

Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga soliq qonunchiligining zaifligi, undagi kamchiliklar hamda nazoratning sustligi bilan ham izohlanadi. Mamlakatda tadbirkorlar uchun soliq yukining og‘irligi, soliqlar miqdorining haddan tashqari ko‘pligi, soliq stavkalarining yuqoriligi, uni hisoblash usullarining murakkabligi soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashga turtki beradigan sabablar hisoblanadi. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash asosan tadbirkor va biznes bilan shug‘ullanuvchi shaxslarning ma’naviyati, insoniy xususiyatlariga bog‘liq. Tadbirkor yoki jismoniy shaxs noqonuniy yoki noxolis xatti-harakatlar bilan ham faqat boylik to‘plashni, qo‘shimcha daromad olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan bo‘lsa, u har qanday sharoitda ham qonunchilikdagi bo‘shliqlarni izlab topib, undan foydalangan holda soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlashning turli-tuman usullarini o‘ylab topib, ularni qo‘llashga intiladi. Shu sababdan ushbu sharoitlarda soliq to‘lovchilar tabiiy munosabati opportunistik xususiyatga ega bo‘ladi, bunda ular soliqlarni jazo sifatida qabul qiladilar va ijtimoiy boyliklarni moliyalashtirishda qatnashishni minimallashtiradilar. Tadbirkorlar davlatning soliqlardan oladigan foydasi yoki uni to‘lanmasligidan ko‘riladigan zarari to‘g‘risidagi mavhum taqqoslashlardan emas, balki risklar borasidagi muayyan masalalarga amal qiladilar: soliq summasi uni to‘lamaslik evaziga solinadigan sanksiyalardan qanchalik kattaligini taqqoslaydi. Agar to‘lamaslik uchun jazo og‘ir emas, buni aniqlash ehtimoli juda past bo‘lsa, ko‘pchilik tadbirkorlar soliq to‘lashdan qochish yoki soliq qonunchiligi va soliq undirish texnikasidagi kamchiliklardan foydalanib, soliqlarni minimallashtirishga harakat qiladilar. Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash sabablari soliq yukining og‘irligi Tadbirkorning ma’naviyati va insoniy xususiyatlari soliq miqdorining ko‘pligi soliq stavkalarining yuqoriligi, ularni hisolash usullarining murakkabligi Soliq qonunchiligidagi kamchiliklar, uni buzishning jazosiz qolishi va nazoratning sustligi biznes uchun qulay muhitning yetarli emasligi tadbirkorlik faoliyatini noadekvat (nomuvofiq) tartibga solinishi korrupsiya mulk va shartnoma himoyasi bo‘shligi Shunday qilib, qonunchilikdagi kamchiliklar, uni buzish jazosiz qolishi va nazoratning sustligi soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga imkoniyat yaratadi. Yuqori soliq stavkalari to‘g‘risidagi keng tarqalgan bahonalar esa asossizdir. Ammo soliqqa tortishning yuqori chegarasi mavjud bo‘lib, soliq stavkasi o‘sha darajadan oshib ketsa, iqtisodiy faoliyat sustlashib boradi.

Soliq to‘lashdan bo‘yin tovdashning sabablarini tahlil etishda ikki xil yondashuvdan foydalanish zarur: soliqlarni “yangi boylar” tomonidan o‘lanmasligi va soliqlarni sobiq ittifoq korxonalari direktorlari tomonidan to‘lanmasligi. “Yangi boylar” islohotlardan dastlabki davrdagi yarim jinoiy kooperativ harakatda faoliyat yuritgan tadbirkorlar bo‘lib, psixologik sabablarga ko‘ra soliq to‘lashni xohlamaydilar. Ular hech qachon davlatga hech narsa to‘lamaganlar, bunga ularning jinoiy falsafasi va tadbirkorlik fe’l-atvori yo‘l qo‘ymaydi. Ular qonunchilikka rioya qiladigan fuqarolarga ongli ravishda aylanishlari uchun ma’lum bir davr kerak, hech bo‘lmaganda davlatdan o‘z mulki himoyalanishini talab qilish huquqiga ega bo‘lish uchun. Davlat, soliq nazoratini ham hisobga olgan holda, qanchalik tez kuchaysa, ularning psixologik yetilishi shunchalik tez amalga oshadi. Sobiq ittifoq korxonalari direktorlari va rahbarlari soliq to‘lamaslik tajribasini tez o‘zlashtirib oldilar. Lekin ularda soliq to‘lamaslikka boshqa asoslar bor edi. Masalan, harbiy sanoat kompleksi korxonalari davlat buyurtmalari keskin pasayganligi sababli mablag‘lar yetishmasligidan jabr ko‘radilar, ko‘pchilik hollarda esa ishlab chiqarishni raqobatbardosh, bozor va aholi uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga o‘tkazish qobiliyati yo‘qligidan jabrlanadilar.

Ko‘pchilik boshqaruvchilar o‘z korxonalarining aktivlarini talon taroj qilishadi. Shunday ekan ulardan ishlab chiqarish hajmini kengaytirishni va soliqqa tortish bazasini ko‘paytirishni kutish noto‘g‘ri bo‘ladi. Bu hol ularning o‘zlari korxonaning egasiga aylanganlaridagina o‘zgarishi mumkin. Tabiiy monopoliyalar alohida xususiyatga egadirlar, ular davlatga kelishgan holda soliq to‘laydilar yoki to‘lamaydilar. Buni quyidagicha tushunish kerak – faqatgina ular davlatga to‘lashlari kerak emas, balki davlat ham ularga to‘lashi kerak (davlat muassasalariga issiqlik va elektr energiyasini yetkazish, hukumat qarorlariga binoan ko‘rsatilayotgan transport xizmatlari evaziga).

Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash natijasida soliqlarni yig‘ish va natijada soliqlar tushumi kamayadi, davlat budjetiga mablag‘ kelib tushishi kamayishi hisobiga ijtimoiy soha yetarli darajada moliyalashtirilmaydi; halol raqobat qoidalari buziladi; soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarning daromadlari ko‘payib boradi; korrupsiya o‘sadi; soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash evaziga to‘plangan kapital shaxsiy maqsadlar, xufyonaviy faoliyatga yo‘naltiriladi yoki xorijga olib chiqib ketiladi. Soliqlar to‘lashdan bo‘yin tovlashning oqibatlari Soliq tushumining kamayishi Soliqlar yig‘iluvchanligining kamayishi davlat budjetiga mablag‘ kelib tushishi kamayishi hisobiga ijtimoiy soha yetarli darajada moliyalashtirilmaydi korrupsiya o‘sadi soliq to‘lashdan bo‘yin tovlaganlarning daromadlari ko‘payib boradi halol raqobat qoidalari buziladi soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash evaziga to‘plangan kapital xorijga chiqib ketadi soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash evaziga to‘plangan kapital xufyona faoliyatni moliyalashtirishga yo‘naltiriladi

Soliqlarni to‘lashdan bo‘yin tovlash natijasida milliy iqtisodiyot rivojlanishi susayadi, ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlar uchun mablag‘lar ajratish kamayadi, aholi turmush darajasining o‘sishi sekinlashadi.