Mavzu: Suv va tuproq resurslari va ularni muhofaza qilish Reja

O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini hisobga olgan holda Orol va Orol muammosini hal qilish konsepsiyasi.
Ushbu konsepsiyada sug'oriladigan yerlarning maydonlarini kamaytirish, jumladan, guruch ekinlarini kamaytirish, mavjud suv omborlarini tushirish va yo'q qilish, suv va qishloq xo'jaligiga markazlashtirilgan investitsiyalarni qoldirish va Orol dengizini to'ldirish uchun 100 km gacha yer osti suvlarini olib qo'yish haqidagi takliflar rad etilgan.
Sug'oriladigan yerlarni yanada kengaytirish ilg'or boshqaruv texnologiyasi, kompleks qayta qurish asosida ishlab chiqilgan.
Delta sug'orish, baliqlarni qayta tiklash, chorvachilik va mushkrek yetishtirishni rivojlantirish uchun boshqariladigan suv omborlarini yaratish muhim ahamiyatga ega. Sanoat tarmoqlari past suv xo'jaligini rivojlantirishga qaratilgan.
Amudaryoga kollektor-drenaj suvlarini tashlashni to'xtatish uchun o'ng va chap qirg'oq traktlarini qurish bo'yicha ishlarni tashkil etish taklif etiladi; sobiq dengiz tubida sug'oriladigan masiflarni yaratish g'oyasini tekshirish kabi.
Mahalliy hokimiyat organlari drenajni qurish va sug'oriladigan yerlarni rejalashtirish uchun mas'uldirlar va MDH doirasida markazlashtirilgan moddiy qo'llab-quvvatlash va moliyalashtirish uchun yangi sug'orish texnologiyalarini kompleks qayta qurish va joriy etish taklif etiladi.Mualliflarning fikriga ko'ra, ekologik muammolarni hal qilish faqatgina suv resurslarini tejash va suv resurslarini boshqarish bo'yicha mintaqaning barcha besh respublikasining kelishilgan, yaxshi boshqariladigan va kelishilgan harakatlari bilan amalga oshirilishi mumkin.
Suv resurslaridan tashqaridan jalb qilinmasa, 2000 yilga qadar suv tanqisligi 6-8 km3, 2010 yilga kelib esa 30 km3 dan oshadi. Eng tejamli variant - Irtysh daryosi suvlariga o'naltirilgan.
Orol dengizini saqlash va tiklash konsepsiyasi, Orol dengizi mintaqasida ekologik, sanitariya-gigiyena, tibbiy-biologik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni normallashtirish. (Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi, Moskva, 1991).
Ushbu konsepsiyaning mualliflari, paxta yetishtirishning umumiy hajmini yiliga 9-5,6 mln. Tonnagacha qisqartirish 1-1,3 mln. Gektar sug'oriladigan yerni olib tashlash va 10-15 km³ sug'orish suvini chiqarish imkonini beradi.
Shuningdek, guruch tarkibidagi maydonlarni kamaytirish imkoniyatini ko'rib chiqish tavsiya etiladi, bu esa har 100 ming gektar yerning kamaytirilishi uchun 3 km3 gektar maydonda suv resurslarini chiqarish imkonini beradi.
Sug'orish tizimlarini qurish va foydalanishni loyihalashning past sifati qayd etildi. Suv resurslarini jalb qilmasdan, katta miqdorda suv sarflanadigan sug'orish uchun past rentabellikka ega bo'lgan yerlardan (15%) chiqarib tashlash tavsiya etiladi, bu esa katta miqdorda tejab (15-20 km3), sug'orish tizimlarini rekonstruksiya qilishga, 28 km3).
Suvdan foydalanishda kompromet echimlarni qabul qilish uchun barcha Markaziy Osiyo respublikalari vakillaridan tashkil topgan suv resurslarini boshqarish bo'yicha Respublika markazini yaratish taklif etiladi.
Strategik tiklash, ularning fikricha variant Orol dengizi - 2000 20 g / litr o'rtacha sho'rlanish bilan 43,5 m, uning darajasini mustahkamlash va 1991-1995 Janob 38 m.ustuvor sonini (mintaqa suv ta'minoti, pestitsidlar harom, tibbiy yordam kuchaytirish, yetarli oziqlanish ta'minlash uchun) va dolgovremenniy samarali kuchlar va xozyaystva infratuzilmasi, paxta hosili qisman almashtirish (ishlab chiqish taklif, qayta ishlash sanoati rivojlanishi, pasayishi eksport¬noy siyosatini o'zgartirishga guruch ostida maydoni, samarasiz er va boshqalar) faoliyati, va dru¬gih viloyatlarida suv uzatishni tashqari xulosasi.
("Orol inqirozi: sabablari va echimi" xalqaro simpoziumi, Nukus, 1990 yil 2-5 oktyabr).
Xalqaro simpoziumda (1990 yil oktyabr) AQSh, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Germaniya, Ispaniyadan kelgan 27 nafar xorijiy olim, SSSR Fanlar akademiyasining 100 dan ortiq ilmiy muassasalari, O'zbekiston Fanlar akademiyasi, Turkmaniston, Tojikiston, Qirg'iziston vakillari ishtirok etishdi
O'zbekiston va Markaziy Osiyoning boshqa mamlakatlari Orol dengizi va Orol muammosini hal qilish bo'yicha sa'y-harakatlari.
Ta'kidlash joizki, uzoq yillar davomida O'zbekiston va Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlari ekologik ofat oqibatlarini bartaraf etishda katta sa'y-harakatlarni amalga oshirdi. Bu borada muhim voqea 1993 yilning yanvarida Xalqaro Orolni qutqarish jamg'armasining (XOQJ) tashkil etilishi bo'lib, uning asoschilari O'zbekiston, Turkmaniston, Qozog'iston, Tojikiston va Qirg'iziston edi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambleyasining 1993 yil 28 sentyabrdagi 48-sessiyasida bu masalani birinchi bo'lib ko'tarib, jahon hamjamiyati e'tiborini Orol muammosiga qaratdi.
Bundan tashqari, BMT Bosh Assambleyasining 50-sessiyasida, 24-oktabrda, Orol fojiasining halokatli oqibatlari bo'lgan davlatlarning vakillari, xususan, dengiz suvini va Orolni qutqarish uchun jahon hamjamiyatiga murojaat qilishdi. Mamlakatimiz rahbari Islom Karimov Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof muhitni muhofaza qilish dasturi shafeligida Orol va Orol muammosiga bag'ishlangan kengashni tashkil etish tashabbusini ilgari surdi.
Natijada, 1995-2012 yillar mobaynida xalqaro donorlarning umumiy miqdori butun Orol dengizi mintaqasida 1,1 milliard AQSh dollaridan oshdi. Bundan tashqari, Markaziy Osiyo mamlakatlari milliy resurslari hisobidan Orol dengizi havzasi mamlakatlariga yordam berish uchun ikkita dastur amalga oshirildi. Shunday qilib, Orol dengizi havzasida suv resurslarini birgalikda boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqish, ekologik ofatlar zonalarini tiklash, aholini toza ichimlik suvi bilan ta'minlash va uning sog'lig'ini yaxshilash, qashshoqlik va ishsizlik darajasini qisqartirish bo'yicha muhim ishlar amalga oshirildi. XOQJga a'zo davlatlarning 2003-2010 yillarda loyihalarni amalga oshirishga qo'shgan hissasi 2 milliard dollardan oshdi.
Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan 2008 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti ko'magida Orol dengizi havzasida ekologik vaziyatni yaxshilashda 2008 yilda Toshkentda bo'lib o'tgan "Orol muammolari, ularning aholining genofondiga, o'simlik va hayvonot dunyosiga ta'siri va ularning oqibatlarini yumshatish bo'yicha xalqaro hamkorlik choralari" mavzusidagi xalqaro konferentsiyada muhim rol o'ynadi. . Ushbu konferentsiya doirasida ishlab chiqilgan harakat rejasi Orol dengizi havzasi mamlakatlariga 2011-2015 yillarga mo'ljallangan uchinchi yordam dasturining asosini tashkil etdi.
O'zining rivojlanishida XOQJ Ijroiya qo'mitasi, BMT tashkilotlari, Jahon banki, OTB, Evropa Ittifoqi va qator donor mamlakatlar hukumatlari ishtirok etdilar. Dasturga kiritilgan 300 dan ziyod loyihani amalga oshirish uchun 8,5 milliard dollardan ko'proq mablag 'ajratish ko'zda tutilgan.Bugun Orol dengizi muammosini yumshatish, aholining sog'lig'i va genofondini saqlash, ekotizimlarni tiklash va himoya qilish, odamlar uchun munosib turmush sharoitini yaratish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish dolzarbligicha qolmoqda.
Bugun Orol dengizi muammosini yumshatish, aholining sog'lig'i va genofondini saqlash, ekotizimlarni tiklash va himoya qilish, odamlar uchun munosib turmush sharoitini yaratish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish dolzarbligicha qolmoqda.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Urganchdagi tashabbusi bilan "Orol dengizi havzasida ekologik halokatlar oqibatlarini yumshatish bo'yicha hamkorlikni rivojlantirish" mavzuida xalqaro konferentsiya bo'lib o'tdi.
Uning asosiy maqsadi Orol dengizi havzasida ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni yaxshilashga qaratilgan dasturlar va loyihalarni amalga oshirish bo'yicha amaliy chora-tadbirlarni amalga oshirish uchun xalqaro hamjamiyatning mablag'larini jalb etish va ekologik falokatning salbiy oqibatlarini kamaytirishga qaratilgan xalqaro hamkorlikni yanada rivojlantirishdir.

1.