Mavzu: Tilning sistema ekanligi. Sistema va struktura

• Mavzu: Tilning sistema ekanligi. Sistema va struktura.

• Bajardi:Ta’lim va tarbiya nazariyasi(boshlang’ich ta’lim) 1-kurs magistranti Musayeva Nargizaning Boshlang’ich fanlar nazariyasi (ona tili) dan yozgan mustaqil ishi.

• Til sistema sifatida.

• Reja:
• 1. “Sistema” va “Struktura” tushunchalari haqida.
• 2. O’zbek tilshunosligi va sistemaviy tadqiqotlar.
• 3. Til sathlari tasnifi.
• 4. Til sathlarining o’zaro munosabati.

• O’zaro bog’liq va shartlangan ikki va undan ortiq elementlarning munosabatidan tashkil topgan va yangi sifatga ega bo’lgan barharor butunlik sistema sanaladi. Til birliklari voqelanish belgasiga ko’ra ham, to’zilish (ontologik) tabiatiga ko’ra ham sistemadir. Masalan, har bir morfema bevosita ko’zatishda bir qancha shakliy va mazmuniy variantlar (allomorflar, morfema variantlari) orqali namoyon bo’ladigan umumlashma sifatida sistemadir. Shuningdeq har bir fonema ham bevosita nutq; jarayonida bir necha variantlar (allofonlar) orqali namoyon bo’ladigan umumlashma, butunlik sifatida sistema sanaladi. Bundan tashari morfema va undan yuqori birliklar-ning hammasi to’zilish (ontologik) tabiati jihatidan qurnlma (konstruktsiya) sifatida ma'lgum qurilish (konstruktiv) birliklarning o’zaro barharor sintagmatik munosabatidan tashkil topgan sistema hisoblanadi. Masalan, morfema ikki va undan ortiq fonemalarning o’zaro sintagmatik munosabatidan tashkil topadi va yangi sifatga ega bo’lgan butunlik sifatida sistema sanaladi (morfema bir fonemaning yangi sifatga ega bo’lib, morfemik sathga ko’tarilishi natijasida ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, u - unlilar sirasida fonema. Lekin shu fonema ko’rsatish olmoshi yoki III shaxs kishilik olmoshining moddiy asosi bo’lib xizmat qilnshi mumkin. Ikki birlik bo’lgan fonema va morfema o’rtasida sifat o’zgarishi ro’y beradi.

• Sistemaning muhim belgilari: ) tarkibiy qismlarga bo’linish, 2) tarkibiy qismlarning butun tarkibidagi o’zaro va butun bilan bo’laq tur bilan jins o’rtasidagi shartlangan munosabatning bo’lishi va 3) ko’pincha butunning tarkibiy gismlarida mavjud bo’lmagan yangi sifatga ega bo’lishidir.
•