Mavzu: To’lov balansi va tashqi qarz

II-bob. Tashqi qarz tushunchasining nazariy asoslari.

2.1.Tashqi qarz tushunchasining mohiyati va yuzaga kelish sabablari.

Ma’lumki, davlat qarzi ikkiq qismdan tashkil topgan bo’ladi: tashqi va ichki qarz. Bu yerda ichki qarz deyilganda, davlatning o’z ichki resurslaridan ya’ni o’z fuqarolaridan, kompaniyalaridan qarz bo’lib qolish holati nazarda tutilmoqda. Tashqi qarz esa o’z nomidan ko’rinib turganidek, tashqi kreditorlardan olingan yalpi qarz miqdoridir. Bu kreditorlar xorijiy hukumatlar ham, korporatsiya yoki fuqarolar ham bo’lishi mumkin. Xalqaro valyuta fondi (XVF) yoki Jahon banki kabi xalqaro tashkilotlar, tijoriy banklardan olingan qarzlar ham tashqi qarz hisobiga kiritiladi. Lekin, shu yerda Buyuk Britaniyaning holatini oydinlashtirib ketish lozim: ma’lumki, London dunyoning moliyaviy markazi hisoblanadi va boshqa davlatlarning moliyaviy resurslari bilan oldi-sotdi jarayonida ishtirok etadi, bu esa uning tashqi qarzini oshirib ko’rsatilishiga sabab bo’ladi.

Endi bevosita davlat tashqi qarzi tushunchasiga ta’rif berar ekanmiz, XVF tomonidan bildirilgan ta’rifni keltirsam:
Yalpi tashqi qarz—bu istalgan vaqtda qarzning asosiy miqdorini foiz to’lovlari bilan yoki foiz to’lovlarisiz yoki foiz to’lovlarini asosiy qarz miqdori bilan yoki asosiy qarz miqdorisiz to’lash nazarda tutilgan, bir davlat fuqarolarining boshqa bir davlat fuqarolariga to’lashi kerak bo’lgan jami sharnomaviy majburiyatlari yig’indisidir². Bu ta’rifga ko’ra, XVF quyidagi tushunchalarni quyidagicha izohlaydi:
Jami shartnomaviy majburiyatlar—asosiy qarz miqdori va foiz to’lovlarini hisobga olgandagi jami qarz to’lovlari.
Asosiy qarz miqdori va foiz to’lovi—odatda, olingan qarz uchun to’lab boriladigan doimiy to’lov amalga oshirilganda, bu foiz to’lovi deb ataladi. Qarzdorning kreditor oldidagi boshqa barcha qarzlari qarzning asosiy miqdori sifatida qaraladi. Biroq, tashqi qarz tushunchasi asosiy qarz miqdori va foiz to’lovi o’rtasidagi farqlarni aniq ko’rsatib berish uchun emasligi ta’kidlanadi. Shuningdek, tashqi qarz ta’rifi asosiy qarz miqdori uchun to’lanadigan kelajakdagi to’lovlarni qarz sifatida e’tirof etmaydi.
Rezident va norezidentlar—tashqi qarz deb e’tirof etilishi uchun, qarz majburiyatlari norezident tomonidan rezidentga berilishi lozim. Rezidentlik esa qarzdor va kreditorning millatigan qarab emas, balki iqtisodiy faoliyat olib borayotgan joylariga qarab belgilanadi.