Fon va fonema.
Yuqorida qayd etilganidek tovushlar
fonetika birligi sifatida
o‘rganilganda nutq tovushlari yoki fonlar deb yuritiladi. Fon hozirgi zamon
tilshunosligida keng tarqalgan atama bo‘lib, nutqning eng kichik ma’no
anglatmaydigan birligidir. Tovushlar til birligi sifatida o‘rganilganda esa, til
tovushlari yoki fonem alar deb yuritiladi. Fonem a eng kichik m a’no
anglatmaydigan til birligidir. Fon va fonemani bir-biridan ajratish XIX asrning oxiri
va XX asming boshiga to‘g‘ri keladi. Masalan,
rus tilidagi
zopa
so‘zini ba’zilar
g'ora,
boshqalar
gar a,
yana boshqalar
g ‘ara
deb talaffuz qilishini eshitganmiz.
Lekin
yozuvda hamma bir xil -
гopa
yozadi. Olimlar ana shunday hodisalami
kuzatish natijasida nutq tovushlarining til tovushlaridan farq qilinishi va ulami ayrim
atamalar bilan belgilashni zarur deb topdilar. Fonema to‘g‘risida
gap borganda,
uning quyidagi xususiyatlari hisobga olinishi zarur: Yuqorida keltirilgan
гopa
so‘zining turlicha talaffuz qilinishi odamlaming bu so‘zni to‘g‘ri tushunishiga
xalal
bermaydi. Bundan tovushlarni izohlaydigan akustik komponentlar (balandligi,
kuchi, tembri, uzun-qisqaligi)dan ayrimlari muayyan tilda o‘zgaruvchan, beqaror,
boshqalari esa o‘zgarmaydigan, barqaror xususiyatlarga ega,
degan xulosa kelib
chiqadi. Beqaror akustik xususiyatlar so‘zlaming ma’nolarini o‘zgartirmaydi va,
aksincha, barqaror akustik xususiyatlar so‘zlarning m a’nosini o‘zgartiradi, demak,
unday xususiyatlar nutq jarayonida saqlanib qoladi. Ularning o‘zgartirilishiga til
befarq emas. Ana shunday xususiyatlami ma’no o‘zgartiruvchi yoki differensial
xususiyatlar deb atash mumkin. Har qanday tovush differensial va no differensial
artikulyator
va fizik
xususiyatlardan tashkil topgan bo‘ladi, lekin gapiruvchi tovushlaming nodifferensial
xususiyatlariga befarq bo‘lsa ham, differensial xususiyatini hisobga olmay iloji yo‘q.
Tillardagi farqlanuvchi va farqlanmaydigan xususiyatlar bir xil
emas. Bir tildagi farqlanuvchi xususiyat ikkinchi tilda farqlanmaydigan bo‘lishi
mumkin. Masalan, unlilaming uzun-qisqalik xususiyati o‘zbek va
rus tillari uchun
farqlanmaydigan, lekin ingliz, nemis, fransuz, qirg‘iz, turkman tillari uchun esa
farqlanuvchidir.