Mavzu; Xususiy korxonalarning tashkiliy-iqtisodiy asoslari Mundarija Kirish I. Bob. Xususiy korxonalarni tashkil etish va rivojlantirishning nazariy asoslari

2.2. Xususiy korxonalarda eksport salohiyati va uni rivojlantirish yo’llari
Korxonada eksport bilan bog’liq faoliyatni tashkil qilish uchun boshlang’ich

kapital moliya kapitali zarur. Bu ishni tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog’liq

xarajatlarni rejalashtirishni ham ko’zda tutadi. Tadbirkorlar, odatda, eksport
biznesining boshlang’ich bosqichlarida kerakli xarajatlar uchun o’z moliya
mablag’larini institutlari va kredit tashkilotlari – banklarga murojat qilishadi.
Biznesning tashkil qilishning asosiy bosqichlaridan biri tadbirkorlik
faoliyatining subyekti sifatida davlat ro’yhatidan o’tganlik amaldagi qonunchilik
talab qilgan hollarda tovar yoki xizmatlarni ishlab chiqarish eksport qilishga
litsenziya yoki ruhsatnomaning mavjudligi hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki,
tadbirkor xo’jalik yurutuvchi subyekt sifatida ro’yxatdan o’tgan bo’lishi zarur,
shuningdek, tadbirkor tanlagan tashqi iqtisodiy faoliyat qonunchilik aktlari bilan
tartibga solinsa, ushbu soxada eksport faoliyati bilan shug’ullanish uchun barcha
kerakli ruhsatnomalarni olishi shart. Keyingi bosqich, tadbirkor eksport rejasini
tuzishi zarur.
Eksport rejasi biznesni maqsadli va rejali yuritishdagi muhim hal qiluvchi
hujjat bo’lib, shuningdek, kreditlar olish va birlamchi kapitalning shakllanishi sari
yo’l ochadi. Eksport rejasiga orttitilgan tajriba, erishilgan natijalar, starategiya
tanlash va qo’yilgan maqsadlardan kelib chiqqan holda o’zgaruvchi boshqaruvchi
qurol deb qarash lozim. Bank va boshqa moliya tizmlari buni yaxshi biladilar va
shu sababli yaxshi ishlab chiqilgan eksport rejasi bo’lmagan kompaniyalarning
eksport operatsiyalarini moliya bilan ta’minlashdan bosh tortadilar. Hamkor va
sarmoyadorlar tadbirkorning tashabbuslarini faqat aniq belgilagan maqsadlarni
amalga oshirish mexanizmlariga ega bo’lgan bo’lsa, shuningdek, tegishli
texnikaviy va insoniy salohiyatlar mavjud bo’lgan sharoitdagi ko’maklashishga
rozi bo’ladilar.52
Iqtisodiyotning real sektoriga investitsiyalarning keng jalb etilishi, eksport
salohiyati va mahsulot eksporti hajmini oshirilishi milliy iqtisodiyotimizni tarkibiy
o’zgartirish va diversifikatsiya qilishni ta'minlash borasidagi eng muhim natija
bo’ldi, tashqi qarzlarning maqbul darajasi saqlangan holda, tashqi savdo
aylanmasining ijobiy saldosi va oltin-valyuta zahiralarining barqaror o’sishiga
erishildi.
2011 yil natijalariga ko'ra O'zbekistn Respublikasining tashqi savdo

aylanmasi 25 537,4 mln. doll. ga teng bo'lib, 2010 yilga qaraganda 115% ni tashkil

etdi. Shu jumladan, umumiy eksportning hajmi 15 027,4 mln. doll. ga teng bo'lib,
2010 yilga nisbatan bu ko'rsatkich 115,4% ga o'sdi, import esa 10 510, 0 mln. doll.
yoki 114.5% teng bo'ldi.
2011 yilda O'zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasining ijobiy
saldosi 4 517,4 mln.doll. ga yetib, 2010 yilga nisbatan, 670,0 mln.doll. ga ko'pni
tashkil etdi. 2012 yilning birinchi choragi natijalari bo'yicha, O'zbekiston
Respublikasi tashqi savdo aylanmasi 2011 yilning shu davriga nisbatan qariyb 102
foizni tashkil etib, 5 907, 4 million AQSH dollariga teng bo'ldi. Shu jumladan,

umumiy eksport hajmi 2011 yilga nisbatan 92,5 foiz yoki 3 133,4 mln. AQSH

dollarini, import esa 115,3 foiz yoki 2774,0 mln AQSH dollarini tashkil
etdi.Ta'kidlash kerakki, 2012 yilning birinchi choragida O'zbekiston Respublikasi
tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi 359,4 million AQSH dollariga teng
bo'ldi.
O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasining hajmi va dinamikasi

siyosatning natijasi sifatida 2005-2011 yillarda qishloq xo’jaligining mamlakatimiz

yalpi ichqi mahsulotidagi ulushi 30,1 foizdan 17,5 foizga kamayib, sanoatning
ulushi 14,2 foizdan 24 foizga, xizmatlar ulushi esa 37 foizdan 49 foizga o’sdi. 55
Investitsion faollik ko’rsatkichlari keyingi yillarda ishchan muhitning
sezilarli darajada yaxshilangani va yuqori iqtisodiy o’sish sur'atlari barqarorligini
erkin dalilidir. Masalan, o’zlashtirilgan kapital qo’yilmalar hajmi 9,7 milliard
AQSH dollarini tashkil etdi.
Tashqi savdo aylanmasi hajmining YaIMga nisbati 2011 yilda 56,1 foizni

tashkil etdi. Tashqi savdoning ijobiy saldosi 2011 yilda 4 517,4million dollarni

tashkil etdi.
2011yilda eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi 60 foizni tashkil etdi,
holbuki, 2000-yilda bu ko’rsatkich qaryib 46 foizni tashkil etgan edi.
O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo dinamikasi va tarkibini ko’rib
chiqamiz. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo’lga kiritishiga qadar, asosan
sobiq ittifoq respublikalarini xom ashyo resurslari bilan ta'minlashga yo’naltirilgan
edi. Iste'mol mahsulotlarining asosiy qismini respublikamizda ishlab chiqarish
imkoniyati mavjudligiga qaramasdan, ular chetdan keltirilar edi.
O’tgan 20 yil mobaynida tashqi savdo aylanmasi 27,1 barobar o’sdi, shu
jumladan, eksport hajmi - 29,5 barobar, import - 24,2 barobar oshdi. Bu jarayonda
tashqi savdoning ijobiy saldosi 53 barobar ortib, oltin-valyuta zahiralarining yuqori
darajada o’sishi va milliy valyuta barqarorligini ta'minladi.
Eksport va import tarkibi tubdan o’zgardi. O’zbekiston mustaqillikgacha
bo’lgan davrdagi chetga xom ashyo chiqaradigan va tayyor mahsulotlar, asosan
iste'mol tovarlarini olib kiradigan mamlakatdan bugungi kunda tobora qo’ shilgan
qiymati yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni eksport qiladigan va qo’proq ishlab
chiqarishni texnik hamda texnologik modernizatsiya qilish uchun mo’ljallangan
yuqori texnologiyalar asosidagi uskunalarni import qiladigan mamlakatga aylanib
bormoqda.
15-jadvalda O’zbekiston Respublikasi tashqi savdo tarkibi aks ettirilgan.
Paxta tolasining eksportdagi ulushi kamayib, 2011 yilda 11,3 foizga tushdi.
Hozirgi kunda eksportning umumiy hajmida xom ashyo hisoblanmaydigan tovarlar
ulushi 70 foizdan ziyoddir.
Yurtimizda keyingi 10 yil mobaynida yengil avtomobillar eksporti 7,6
barobar, paxta kalavasi - 4,7 barobar, trikotaj matolar - 156 barobar, mineral
o’gitlar - 11,7 barobar, neft mahsulotlari - 6,5 barobar, sement - 6,3 barobar,
sabzavot va mevalar eksporti 14,1 barobar o’sdi. Oziq-ovqat mahsulotalri 9.7
barobar,kimyoviy mahsulot va undan tayyorlangan mahsulotlar hajmi 5.1 barobar,
energiya va neft mahsulotlari 24.8 barobar, xizmatlar 9.1 barobar o’sishi kuzatildi.
Korxonalarining eksport hajmi yuz barobardan ko’proq oshdi.
O’zbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasining geografiq tarkibi

16-jadvalda aks ettirilgan.

Biz quyidagi jadvaldan 2011 yilda O’zbekiston Respublikasining tashqi
savdo aylanmasining geografiq tarkibi asosan uzoq xorij mamlakatlari tashkil
etgan, bu ko’rsatkich 57.1% tashkil etadi. Bundan eksport ulushi 55.3% va import
ulushi 61.3% ni tashkil etdi. Mamlakatimiz iste'mol tovarlari ishlab
chiqaruvchilarining tezkor rivojlanishi natijasida import tarkibida oziq-ovqat
mahsulotlari ulushi 4,5 barobar qisqardi.
Hozirgi paytda bug’doy importi nafaqat to’xtatildi, balki O’zbekiston o’z

bug’doyi va g’allasidan tayyorlangan unni eksport qila boshladi. Go’sht

mahsulotlarini import qilish 5 barobar, sut mahsulotlari 2,6 barobar, qayta
ishlangan qishloq xo’jaligi mahsulotlari 3,5 marta, alkogolli va alkogolsiz
ichimliklar 16 va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari 7 barobardan ko’proq, gilam va
yerga to’shaladigan qoplamalar 10 marta, trikotaj matolar 10 barobar,
to’qimachiliq-trikotaj liboslari 11 marta, poyafzallar importi 11 barobar kamaydi.
Mashina va uskunalarning import tarkibidagi ulushi o’sib, 1990 yildagi 12,1
foizdan 2000 yilda 35,4 foizga, 2011 yilda esa 44,1 foizga yetdi.
Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikatsiya qilindi.Hozirgi kunda
korxonalar tayyorlagan mahsulotlarini tashqi savdoga uzoq xorij mamlakatlariga
eksport ulushi orta boshladi.
Davlatimiz tomonidan korxonalar eksport salohiyatini oshirishga qaratilgan
islohotlar quyidagilar:
- eksportni rag’batlantirish, milliy mahsulotlar sifatini yanada oshirish

asnosida uni jahon bozorlaridagi raqobatbardoshligini yanada oshirish va

mustahkamlash;
- salbiy tashqi omillarga nisbatan mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini
oshirishga yo’naltirilgan chora-tadbirlarni davom ettirish orqali respublika
iqtisodiyotining muvozanatli rivojlanishi va barqaror iqtisodiy o’sishni ta'minlash;
- faol investitsion siyosatni olib borish, muhim strategik ahamiyatga molik
loyihalarni amalga oshirish.
XULOSA

O'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga asosan, korxona bu huquqiy shaxs

maqomiga ega, mustaqil ravishda xo'jalik faoliyati yurituvchi subyekt bo'lib, o'ziga
tegishli bo'lgan mol-mulkidan foydalanish asosida iste'molchilar (xaridorlar)
talabini qondirish va daromad (foyda) olish maqsadida mahsulot (ish, xizmat)
ishlab chiqaradi va sotadi yoki ayirboshlaydi.
Korxonalar mustaqil xo’jalik subyektlari bo’lib, o’z nizomiga muvofiq
daromad va foyda olish maqsadida asosiy va aylanma mambag’laridan foydalanib
faoliyat yuritadi.
Korxonalarni mulk shakliga, xo’jalik yuritish shakllariga, faoliyat
maqsadlariga, boshqarish tartibiga, faoliyat miqyoslariga, tarmoq tartibiga, bozorda
tutgan o’rniga ko’ra tasniflash mumkin.
O'zbekiston iqtisodiyotining turli tarmoq va sohalarida turli xil mulkchilik
shakliga ega bo'lgan 500 mingta xo'jalik faoliyati yurituvchi subyekt mavjud bo'lib,
ulardan qariyb 280 mingini kichik korxonalar hamda mikrofirmalar tashkil etadi.
Korxonalarning eng katta qismi savdo va umumiy ovqatlanish (34%), qishloq
xo’jaligi (41%), sanoat (9,4%) va qurilish (56%) sohalarida ro’yxatga olingan.
Jami korxonalar miqdorida nodavlat sektorining salmog’i katta bo’lib, 82 %ni
tashkil qiladi
Bozor munosabatlarining boshlangich bo’g’ini sifatida korxonalarning
o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, ularga korxonalar mustaqilligi, mulk va
ishlab chiqarish vositalariga hukmronlik, egalik, kabi xususiyatlari mavjud.
Boshqaruv ishlab chiqarishning barcha qatnashchilari va elementlari
o'rtasida kelishuvni yo'lga qo'yib, yuzaga kelgan munosabatlarning mazmuni va
me'yorini tartibga soladi hamda resurslardan foydalanishning samarali yo'llarini
topishga o'z hissasini qo'shadi.
O'zbekiston bugungi kunda tobora qo'shilgan qiymati yuqori bo'lgan tayyor
mahsulotlarni eksport qiladigan va qo'proq ishlab chiqarishni texnik hamda
texnologik modernizatsiya qilish uchun mo'ljallangan yuqori texnologiyalar
asosidagi uskunalarni import qiladigan mamlakatga aylanib bormoqda.
Korxonalarining eksport hajmi yuz barobardan ko'proq oshdi .Yurtimizda
keyingi 10 yil mobaynida yengil avtomobillar eksporti 7,6 barobar, paxta kalavasi -
4,7 barobar, trikotaj matolar - 156 barobar, neft mahsulotlari - 6,5 barobar o'sdi.
Eksport va import tarkibi tubdan o'zgardi. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, 2011 yilda O'zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasining ijobiy saldosi 4 517,4 mln.doll. ga yetib, 2010 yilga nisbatan, 670,0 mln.doll. ga ko'pni tashkil etdi. 2012 yilning birinchi choragi natijalari bo'yicha, O'zbekiston Respublikasi tashqi savdo aylanmasi 2011 yilning shu davriga nisbatan qariyb 102 foizni tashkil etib, 5 907, 4 million AQSH dollariga teng bo'ldi.
Bugungi kunga kelib O’zbekiston Respublikasida Xususiy korxonalarini
moliyalashtirish va korxonalarga investitsion muhitni yaxshilash bo’yicha bir qator
chora tadbirlar amalga oshirilmoqda. Hususan, sanoat korxonada ishlab chiqarishni
yanada kengaytirish maqsadida, xorijiy investorlar sanoat korxonalariga o’z
investsiyalarini joylashtirish uchun yangicha imkoniyatlar taklif etilmoqda.
Iqtisodiyotimizning raqobatdoshligini yanada kuchaytirish, aholi
farovonligini yuksaltirish ko'p jihatdan bizning mavjud resurslardan, birinchi
navbatda, elektr va energiya resurslaridan qanchalik tejamli foydalana olishimizga
bog'liqdir. Shuning uchun - elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish,
energiya iste'molini kamaytirish va energiya tejashning samarali tizimini joriy etish
choralarini amalga oshirish - bu inqirozga qarshi choralar dasturida belgilangan
kompleks chora-tadbirlarning asosiy vazifalardan biridir.