Мавзу: Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари. Янги ўзбек адабиёти тараққиётининг асосий босқичлари Режа

Мавзу: Янги ўзбек адабиётининг асосий хусусиятлари. Янги ўзбек адабиёти тараққиётининг асосий босқичлари

Режа:
1. Янги ўзбек адабиёти термини ҳақида.
2. Янги ўзбек адабиётининг вужудга келиши.
3. Янги ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари.
4. Янги ўзбек адабиётини даврлаштириш масаласи

Таянч тушунчалар: янги ўзбек адабиёти, жадид адабиёти, миллий уйғониш даври адабиёти, реализм, дунёвий қаҳрамонлар образи, европача фикрлаш анъанаси, лирик тур, эпик тур, драматик тур
Фойдаланилган адабиётлар:

• 
  1. Каримов И. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. Т.: Ўзбекистон, 2009.
  
• 
  2 Мирзиёев Ш. М. Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз билан бирга қурамиз. – Тошкент : Ўзбекистон, 2017. – 488 б.
  
• 
  3. . Mirziyoyev Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. – Toshkent: O`zbekiston, 2017. – 104 b.
  
• 
  4. Каримов Н, Мамажонов С, Назаров Б, Норматов У, Шарафиддинов О. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. Олий ўқув юртлари учун дарслик. –Т.: Ўқитувчи, 1999.
  
• 
  5. Санжар Содиқ. Янги ўзбек адабиёти тарихи. Дарслик. –Т.: Университет, 2005.
  
• 
  6. Каримов Н. ХХ аср адабиёти манзаралари. –Т.: O`zbekiston, 2008.
  

Ўзбек адабиёти минг йиллар давомида Шарқ халқлари адабиёти анъаналари доирасида, араб, форс, ҳинд адабиётлари билан ҳамкорликда, Ислом фалсафаси, тасаввуф таълимоти таъсирида ривожланди. ХIХ аср охири – ХХ аср бошларида янги маънавий оламга, Оврўпо маданияти, адабиёти тажрибаларига юз бура бошлади. Бу ҳодиса шўро ҳокимияти йилларида узоқ вақт “Русияга қўшилишнинг прогрессив аҳамияти” тарзида баҳолаб келинди. Тўғри, “фалокатнинг шарофати” деганларидай, ХIХ асрнинг иккинчи ярмида халқимиз бошига тушган, “тарихимизнинг энг кир ва қора кунлари бўлмиш хон замонлари – юртимизнинг рус истилочилари томонидан босиб олиниши оқибатида бу ерга Оврўпо тартиб-қоидалари, фани, маданияти, адабиёти янгиликлари кириб кела бошлади.
XX asr o 'zbek adabiyoti yangi o ‘zbek adabiyoti, deb ataladi. Chunki, bu davrga kelib odamlarning dunyoni tushunish tarzi, badiiy didi, olamni estetik idrok etish yo'sini o'zgardi. Adabiyotning obrazlar tizimi ham, ifoda tarzi ham, qahramonlar galereyasi ham o ‘zgardi. Oldinlari badiiy adabiyot inson ruhiyati tebranishlarinigina aks ettirgan bo'Isa, endilikda xalq turmushining ichiga chuqurroq kirib borib, hayotdagi ijtimoiy, siyosiy, ta ’naviy muammolarni hal etishga urina boshladi. Avvallari badiiy asarlarga, asosan, hukmdorlar, favqulodda sifatlarga ega kishilar qahramon qilib olingan bo'lsalar, XX asrga kelib, adabiy personajlar, ko ‘proq, oddiy kishilar orasidan qidiriladigan bo‘Idi. Ayni vaqtda, yangi o 'zbek adabiyoti ko ‘p asrlik tarixga ega bo ‘Igan mumtoz adabiyotimizning qonuniy merosxo ‘ridir. Shu bilan birga, uning yangi zamondagi davomi bo ‘lib, o ‘ziga xos xususiyatlari, shakllanish va rivojlanish yo 'llari, taraqqiyot bosqichlari bilan avvalgi adabiyotimizdanfarq qilib, ajralib turadi.

• 
  XX asr o 'zbek adabiyoti yangi o ‘zbek adabiyoti, deb ataladi. Chunki, bu davrga kelib odamlarning dunyoni tushunish tarzi, badiiy didi, olamni estetik idrok etish yo'sini o'zgardi. Adabiyotning obrazlar tizimi ham, ifoda tarzi ham, qahramonlar galereyasi ham o ‘zgardi. Oldinlari badiiy adabiyot inson ruhiyati tebranishlarinigina aks ettirgan bo'Isa, endilikda xalq turmushining ichiga chuqurroq kirib borib, hayotdagi ijtimoiy, siyosiy, ta ’naviy muammolarni hal etishga urina boshladi. Avvallari badiiy asarlarga, asosan, hukmdorlar, favqulodda sifatlarga ega kishilar qahramon qilib olingan bo'lsalar, XX asrga kelib, adabiy personajlar, ko ‘proq, oddiy kishilar orasidan qidiriladigan bo‘Idi. Ayni vaqtda, yangi o 'zbek adabiyoti ko ‘p asrlik tarixga ega bo ‘Igan mumtoz adabiyotimizning qonuniy merosxo ‘ridir. Shu bilan birga, uning yangi zamondagi davomi bo ‘lib, o ‘ziga xos xususiyatlari, shakllanish va rivojlanish yo 'llari, taraqqiyot bosqichlari bilan avvalgi adabiyotimizdanfarq qilib, ajralib turadi.
  

Мустақилликнинг илк йилларида адабиётимиз тарихининг мазкур даври олий таълим учун ўқув режаларида “Ҳозирги ўзбек адабиёти”, “ХХ аср ўзбек адабиёти” номлари билан юритилган, илмий муомалада эса буларга қўшимча ўлароқ “Замонавий ўзбек адабиёти”, “Ҳозирги замон ўзбек адабиёти” каби атамалар ҳам қўлланган эди. Шу боис ҳам Қ.Йўлдошев “Янги ўзбек адабиёти” атамаси бизда баъзан “ХХ аср адабиёти” истилоҳининг синоними, баъзида “жадид адабиёти” атамасининг муқобили тарзида қўлланилади” (171) деркан, терминологияда мавжуд беқарорликни маъқулламайди ва бу ўринда тўла ҳақ. Албатта, бундай беқарорликнинг юзага келиш сабаби тушунарли: аввалига “Ўзбек совет адабиёти” зудлик билан “ХХ аср ўзбек адабиёти”га ўзгартирилди, лекин аср оёқлаб қолгани учун тездаёқ “Ҳозирги ўзбек адабиёти” дейиш маъқул кўрилди; табиий, атамадаги “ҳозирги” сўзининг маъноси аталаётган предмет моҳиятга у қадар мос эмасдек туюлади, “замонавий” ёки “ҳозирги замон” сифатлари ҳам худди шундай… ниҳоят, “янги ўзбек адабиёти” дейиш ҳар жиҳатдан маъқул кўрилди.

• 
  Негаки, бу атама предметга, яъни ХХ аср тонгидан бошлаб ғоявий-мазмуний ва поэтик хусусиятларига кўра ЯНГИЛАНГАН адабиётимизга ҳар жиҳатдан мосдир. Янгиланиш қандай кечгани, унинг омилларию белгилари ҳақида кўп ёзилди, шу ва мақсадимизга кирмагани боис бунга тўхталмаймиз. Фақат ўтган аср бошларидан адабиётимиз ўз тараққиётининг янги босқичига – янги адабий даврга киргани ва ҳозир ҳам шунинг доирасида эканини таъкидлаймиз. Модомики шундай экан, ўқув режасида уни “ХХ-ХХI аср ўзбек адабиёти” деб юритиш тўғри эмас. Зеро, адабиёт ўқитиш илмий асосга қурилиши, адабиётшунослик эришган ютуқларга таяниши лозимдир.
  

Н.Каримов “… маърифатпарварлик адабиёти билан Беҳбудийлар бошлаб берган жадид адабиёти мутлақо бошқа-бошқа ҳодисалардир” деб ҳисоблайди. Олим тўла ҳақ, фақат, бизнингча, бу ўринда масалани ўзгачароқ тарзда қўйиш тўғрироқ бўлади. Яъни “маърифатчилик адабиёти” юқорида қайд этгилган “ўзбек мумтоз адабиёти” даврига кирадими ё “янги ўзбек адабиёти” давригами? Агар уни янги ўзбек адабиётига киритсак, у ҳолда ўзбек мумтоз адабиёти XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб ўз даврини яшаб бўлган чиқади. Ҳолбуки, ўша Комил, Аваз, Муқимий ва Фурқатлар ижодида мумтоз адабиётга хос ғоявий ва поэтик хусусиятлар устивор экани равшан. Яъни, уларнинг қатор асарларида маърифатпарварлик ғоялари акс этса-да, биринчидан, ушбу ғоялар мумтоз адабиёт поэтик тизими (жанр, поэтик образлар, тил ва услуб) доирасида ифодаланган; иккинчидан, улар қолдирган ижодий мероснинг салмоқли қисмини ғоявий-бадиий жиҳатларига кўра мумтоз адабиёт анъанасидаги асарлар ташкил этади; учинчидан, маърифатпарварлик ғоялари ифода этилганининг ўзи давр адабиётига “янги” сифатини бериш учун асос бўлолмайди, бундай ғоялар Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Югнакийлардан бошлаб кузатилади, яъни мумтоз адабиётимизда ушбу ғоялар азалдан ифодаланиб келган. Зеро, маърифат ғояси адабиётнинг фитратидаги ибтидолардан бири, жавҳардир.
Yangi o ‘zbek adabiyoti xalq va jamiyat hayotining o 'ziga xos badiiy tarixi – yilnomasidir. Uning asosiy tasvir obyekti borliq hayot – yangi voqelikdir. Binobarin, bu adabiyotning mavzu va mundarijasi yangidir. U bevosita yangi hayotni aks ettiradi. Bu adabiyot hayotdagi barcha muhim voqealarga faol aralashadi va ular haqida o'z fikrini obrazli qilib aytadi. Ko 'p qirrali hayotning hech bir muhim voqea-hodisasi yo‘qki, adabiyotimizda o‘z ifodasini topmagan bo ‘Isin. Yangi o ‘zbek adabiyotining mavzular doirasi va g‘oyaviy mazmuni yangi bo ‘Igani singari uning asosiy qahramonlari ham yangidir. Bu adabiyotning asosiy qahramonlari, ko‘p hollarda, ishchilar, dehqonlar, ziyolilardir. Bu qahramonlar orqali adabiyotda xalqimizning oliyjanob fazilatlari, uning yaratuvchilik, bunyodkorlik faoliyati, jamiyatni rivojlantirish yo‘lida olib borgan kurashlari ochib beriladi. Bu to‘g ‘rida umumiy o'rta ta’lim maktablarining 11-sinfi uchun chop etilgan «Adabiyot» darsligida ham to‘g ‘ri qayd etilgan: «O‘zbek adabiyoti minglab yillar mobaynida amal qilib kelgan yo‘nalish o 'zgargan edi. U ijod osmonidan tirikchilik yeriga tushdi, saroydan kulbalarga kirib keldi. Endi adabiyot azbaroyi san’atning o‘zi uchun, so‘zning go'zal jilvalanishini ko'rish va ko'rsatish uchun mavjud bo‘la olmasdi. Bu adabiyot yangi davrning xususiyatlarini o‘zida aks ettirgan yangi adabiyot edi.

• 
  Янги ўзбек адабиёти уч хил тузум: рус чоризми истибдоди, шўро ҳокимияти ва истиқлол; уч хил мафкура: рус чоризми, коммунистик мафкура ва истиқлол мафкураси шароитида шаклланди, ривожланди ва такомил топди.